¿Hablas Español? Bạn nói tiếng Tây Ban Nha?

Tiếng Tây Ban Nha (trong bài này được viết tắt là TBN), cũng như tiếng Anh, Bồ Đào Nha, Đức, Nga, Pháp, Ý v.v. và một vài thổ ngữ tại Ấn Độ, đều bắt nguồn từ ngữ hệ Ấn Âu. Chuyện khởi đi từ chừng 5000 năm trước, khi nhiều bộ lạc du mục sống tại vùng biên Đông Âu - Tây Á tiến dần về hướng Tây tìm đất sống. 10 - 20 thế kỷ sau đó, người Phoenician, người Hy Lạp, người Carthaginian, và người Celt đã định cư trên vùng bán đảo Iberian này, trước khi nó trở thành lãnh địa của Đế Chế La Mã, đem tiếng nói của họ đến hòa trộn với những nhóm ngôn ngữ sơ khai tại đây. Từ đầu thế kỷ V, chủ quyền lãnh thổ của Đế Chế La Mã dần dần bị thay thế bởi các tiểu vương quốc bộ tộc gốc Đức cổ như Vandals, Visigoths v.v. Năm 711, người Ả Rập (người Moor từ Bắc Phi) tràn vào chiếm cứ miền Nam vùng bán đảo này, đẩy lui các bộ tộc Visigoths dần lên phía Bắc. Năm 1492 cũng là năm bản lề, khi triều đại tiểu vương quốc Hồi giáo cuối cùng tại Granada/Alhambra đầu hàng lực lượng Reconquista/Tái chinh phục Thiên Chúa giáo, đánh dấu thời điểm cáo chung ảnh hưởng Ả Rập.

Trong quá trình giao thoa phức tạp và đa dạng mang mọi dấu ấn của quá khứ, tiếng TBN, cũng như các ngôn ngữ Âu Châu khác, dần hình thành. Qua dòng lịch sử đầy biến động và đặc biệt như trên, tiếng TBN cũng là loại ngôn ngữ ở Âu Châu chứa đựng không ít danh từ vay mượn từ gốc Ả Rập (động từ, tính từ thì ít hơn nhiều) liên quan đến bếp núc, thực phẩm, địa lý, thú vật, khoa học. Anh ngữ, Pháp ngữ, thông qua con đường TBN, cũng đã biến khá nhiều từ ngữ Ả Rập thành của riêng.

Ngoài ra tiếng TBN có liên hệ mật thiết với tiếng Bồ Đào Nha, Catalan, Pháp, Romanian và Ý, tất cả được xếp trong nhóm ngôn ngữ Romance. Thực tế là trong một chừng mực giới hạn - người Bồ Đào Nha, TBN, Ý có thể dùng tiếng mẹ đẻ nói chuyện với nhau. Cái đặc biệt của nhóm ngôn ngữ này là nếu chúng ta biết cách đánh vần một từ nào đó, chúng ta hầu như trên 90% có thể biết nó được phát âm như thế nào (nhưng ngược lại thì không đúng), chứ không phức tạp như cách phát âm của Anh ngữ. Ngoại lệ chính là các từ có nguồn gốc nước ngoài gần đây, thường giữ nguyên cách viết ban đầu của chúng.

Thống kê năm 2020 của trang mạng https://www.ethnologue.com/ cho ta thấy trên thế giới, Anh ngữ xếp hàng đầu, đang được 1,268 tỉ người sử dụng. Đứng thứ 2 là tiếng Quan Thoại (1,120 tỉ), thứ 3 là tiếng Hindi/Ấn Độ (637 triệu) và thứ 4 là tiếng TBN (538 triệu). Có một hiện trạng tréo cẳng ngỗng là số người nói tiếng TBN sống ngay tại mẫu quốc, ít hơn nhiều so với tổng số người cũng nói tiếng TBN sống khắp thế giới, đặc biệt tại 22 quốc gia tập trung tại Châu Mỹ La-Tinh bao gồm: Argentina, Bolivia, Chile, Colombia, Costa Rica, Cuba, Dominican Republic, Ecuador, Equatorial Guinea, El Salvador, Guatemala, Honduras, Mexico, Nicaragua, Panama, Paraguay, Peru, Puerto Rico, Spain, Uruguay, and Venezuela v.v. Cư dân tại đây sử dụng TBN làm tiếng mẹ đẻ, hệ quả của chính sách đánh chiếm và khai thác thuộc địa của Đế quốc TBN từ thế kỷ XV. Brazil là ngoại lệ tại Châu Mỹ La-Tinh, người dân dùng tiếng Bồ Đào Nha. Ngoài ra hơn 20 quốc gia khác trên thế giới, cũng đang có cộng đồng người đông đảo nói thứ tiếng này. Hoa Kỳ là một thí dụ điển hình, người nói được tiếng TBN đông thứ 2 sau số người nói tiếng Anh. Không kể Vương quốc TBN (tên chính thức), nơi tiếng TBN ra đời với gần 47 triệu dân; Mexico (129 triệu) và Hoa Kỳ là 2 thành viên quan trọng trong nhóm. Dĩ nhiên có một vài khác biệt giữa cách phát âm, ngữ phạm và vốn từ ngôn ngữ này tại các quốc gia hay địa phương, tương tự sự khác biệt giữa người nước Anh, Mỹ, Úc v.v.

Về đại thể tiếng TBN thoát thai từ loại thổ ngữ La-Tinh từng được sử dụng tại miền Trung và miền Bắc bán đảo Iberia vào thế kỷ XII. Hiện nay nó (còn có tên gọi là tiếng Castilian) là ngôn ngữ chính thức được sử dụng trong một quốc gia đa ngôn ngữ, bao gồm thêm tiếng Basque, tiếng Catalan v.v. Người nói tiếng Anh và cả tiếng Bồ Đào Nha, Pháp, Ý v.v. rất có lợi thế (so với người Ấn, Nhật Bản, Tàu v.v.) khi học tiếng TBN, vì họ đã có sẵn số vốn trời cho ban đầu khoảng 1000 từ, dù chưa bao giờ mày mò sách vở học thứ tiếng này. Đôi khi ghép thêm tiếp vĩ ngữ/hậu tố "-o" hay "-a" vào một danh từ tiếng Anh, sẽ cho ra danh từ TBN tương đương: -insect/insecto: côn trùng -secret/secreto: bí mật -car/carro: xe hơi -telephone/teléfono: điện thoại; -music/música: âm nhạc -family/familia: gia đình -jar/jarro: bình, lọ -pirate/pirata: cướp biển. Các nhóm ngôn ngữ trên cũng chứa đựng vô số danh từ viết y hệt, hay tương tự nhau, như bao nhiêu thác ghềnh đều bắt nguồn từ La-Tinh. Thí dụ tiếng Anh/TBN: 1-viết giống hệt nhau: cultural (thuộc về văn hóa), drama (kịch), error (lỗi), propaganda (tuyên truyền), ritual (nghi lễ), visible (rõ, thấy được) v.v. 2-viết gần giống nhau: action/acción (hành động), attention/atención (sự chú ý), democratic/democraticó (có tính dân chủ) v.v. Tuy nhiên chúng ta cũng cần chú ý các ngoại lệ, tránh bị lâm vào hoàn cảnh dở khóc dở cười. Câu tiếng Anh "I'm embarrassed/tôi xấu hổ" nếu ta máy móc dùng "estoy embarazada", thì bạn bè sẽ ôm hôn, chúc mừng vì nó có nghĩa là "tôi đang có bầu". Một vài thí dụ khác (Anh/TBN): molest (tấn công, cưỡng dâm)/molestar (làm phiền); constipated (táo bón)/constipado (nghẹt mũi, đông đảo) v.v.

Riêng sự vay mượn từ tiếng Ả Rập, chừng 4000 từ ngữ, chiếm 8% tiếng TBN, thể hiện rõ ràng qua những thí dụ sau. Trong tiếng TBN, tiếp vĩ ngữ/hậu tố "-i" (ngữ phạm tiếng Ả Rập), thường được sử dụng để miêu tả một mối quan hệ. Ví dụ, người Zaragocí đến từ Zaragoza, người Andalusí đến từ Andalucía. Nhiều danh từ TBN với tiếp đầu ngữ/tiền tố "a" hoặc "al", cũng vay mượn từ tiếng Ả Rập. Trong ngôn ngữ của người Moor, "al" tương đương với mạo từ "cái" tiếng Việt. Vì thế "La almohada" dịch sát nghĩa một cách máy móc là "cái cái gối". Sau đây là vài thí dụ sơ lược cho thấy sự vay mượn từ tiếng Ả Rập:

- TBN (phát âm của người Ả Rập): nghĩa tiếng Việt;

- Aceituna (zaytünah): trái ôliu; - Adobe (at-tub): gạch adobe; - Alcohol (kuḥl): rượu cồn;
- Álgebra (alǧabru): Đại số; - Café (qahwah): cà phê; - Guitarra (qīṯārah): Tây Ban cầm;

- Limón (laymün): chanh; - Máscara (masẖarah): mặt nạ; Naranja (nāranǧ): cam;

- Tabaco (ṭub[b]āq): thuốc lá; - Taza (ṭast): tách để uống; Zanahoria (safunnárya): cà-rốt

Hiện nay không quốc gia tương đối đông dân nào có thể xác định tổng số từ trong ngôn ngữ chính thức là bao nhiêu. Ngoài ra với thực tại thay đổi chóng mặt trên thế giới, mọi ngôn ngữ đều biến đổi hằng ngày. TBN không phải là ngoại lệ. Bộ "Từ điển của Học viện Hoàng gia Tây Ban Nha" xác nhận ngôn ngữ này có tổng cộng chừng 88.000 từ. Riêng "Danh sách của Học viện nghiên cứu các vấn đề Châu Mỹ" khẳng định, các dân tộc Châu Mỹ La-tinh sử dụng khoảng 70,000 từ, bao gồm các từ ngữ chỉ thông dụng tại Châu Mỹ La-tinh, lẫn các từ sử dụng khắp nơi trên thế giới. Bù qua xớt lại, con số 100.000 chẵn chòi là khá hợp lý, bằng phân nửa từ ngữ chính thức tiếng Anh.