Thời thế xui nên giả vợ chồng!
Lấy anh chưa dễđã nằm chung
Ừ, chơi với nói toi đồng bạc,
Thật chẳng cho ai nếm má hồng!
Cười gượng lắm khi che nửa mặt
Khóc thầm một nỗi khác hai lòng !
Bao giờ duyên cũ thay duyên mới,
Thỏa thuận cùng nhau tát biển Đông.

Đây là "tâm sự của một cô gái bị hoàn cảnh ép buộc phải chung sống với một người mà cô ta không thể nhận làm chồng. Liên hệ bản thân, nhà cách mạng kiêm nhà thơ cảm thấy thân phận mình sao mà giống cô lái đò" ^(1b). "Hồi ấy, cụ chủ trương chính sách Pháp Việt đề huề làm cho nhiều người hâm mộ cụđâm ra hoài nghi. Để tránh mối hoài nghi ấy, với hai câu mởđầu trong bài thơ, ý cụ muốn thanh minh đây chỉ là chủ trương bất đắc dĩ, chỉ vì thời thế bắt buộc mà thôi, chứ thật tình cụ không muốn hợp tác" ⁽²⁾. Khi cảm tác bài thơ nầy, chắc cụ đã liên tưởng đến câu ca dao

Ăn sung nằm gốc cây sung,
Lấy anh thì lấy, nằm chung không nằm.

Cây sung thay vì bất cứ cây nào vì cây nầy luôn nằm trong tầm mắt của cụ : chiếc đò của cụ trên sông An Cựu, đậu ở Bến Ngự, thường được cột vào gốc một cây sung. Cũng vì vậy mà nhiều lần cụ lấy Cây Sung làm tên ký. "Bài thơ lâu dần về sau ít ai nhắc đến. Mãi cho tới năm 1938, khi Nhật Bản tiến quân vào Đông Dương, phát động chiến tranh tại Đại Đông Á, một tờ báo mới xuất bản - nếu tôi không nhớ sai thì đó là tờ Sông Hương của Phan Khôi - đem in lại bài thơ và lý luận rằng cụ Phan có xu hướng thân Nhật, gây dư luận xôn xao. Đến nỗi cụ Huỳnh Thúc Kháng phải lên hỏi. Thì cụ Phan trả lời: Duyên cũ là chính trị áp bức bất lương. Duyên mới là chính sách thành tâm khai hóa.... Nước Nam không có ngày độc lập như ý nguyện của tôi thì chớ, chớ tôi không có ý điên cuồng gì cho nước Nam tôi làm Đài Loan, Triều Tiên thứ hai" ^(1b). Duyên nợ cũng được đề cập đến trong một câu ca dao song song với câu trên, nói lên tâm sự một cô gái dù nghèo không chịu phận lẽ mọn làm hầu.

Đói lòng ăn nắm lá sung
Chồng một thì lấy, chồng chung thi đừng.

Thành thử nhờ cụ Sào Nam, cây sung được đi vào giai thoại xứ Huế mà ký ức, may cho chúng ta, đã rất dồi dào trong sách báo. Bên phần cây sung, còn được gọi ưu đàm (LTĐ), tài liệu khảo cứu khoa học cũng có phần phong phú. Theo Giáo sưĐỗ Tất Lợi (ĐTL), tên La Tinh của cây sung là Ficus glomerata Roxb. var. chittagonga (Miq.) King (hay F. chittagonga Miq., F. mollis Miq., Covellia glomerata Miq., C. mollis Miq.). Sách của Giáo sư Phạm Hoàng Hộ, trong số gần 120 cây Ficus thuộc họ Dâu tằm Moraceae, kê khoảng một nửa là các loài sung, nửa kia là các loài da, ngái và các cây si, xanh, gừa, đề, bò nu, vú bò, trâu cổ, rù rì bãi, dung hơi xẻ (PHH). Trong các loài sung, có hai tên chỉ cây sung không xác định là F. racemosa L. và F. hispida L.f. var. hispida. Cây G. glomerata, mà người Ấn Độ gọi là gullar, được miêu tả là một cây to, không có rễ phụ, lá hình mũi giáo, đầu lá nhọn, hai mặt phủ lông khi lá còn non, phiến lá nguyên hoặc hơi có răng cưa khi lá già. Quả sung thuộc loại quả giả, do đế hoa tự tạo thành, mọc từng nhóm trên thân cây và trên những cành to, mặt phủ lông mịn, màu đỏ nâu khi chín, mặc sức cho côn trùng luồn vào ăn sống và sinh sản. Lá sung thường bị loại sâu Psyllidae ký sinh sống bám vào và gây những u nhỏ dáng như vú, nên được gọi là sung vú hay sung tật. Cây F. racemosa là một đại mộc trung song có thể cao 30m, lá có phiến xoan ngược, mỏng, thường có nốt, quả thành chùm trên thân cây hay nhánh già, đỏ khi chín, nạc ngọt ngọt. Còn F. hispida thì là một đại mộcnhỏ, lá mọc đối, có khi phiến to, bìa có răng nhỏ, nhám ở mặt trên, quả, tròn, hơi bẹp, đỏ khi chín (PHH).

Từ lâu, cùng với các cây cùng loài sung khác (F. benjamina, F. superba, F. toxicaria, F. fulva), những tính chất latex cây F. glomerata đã được khảo cứu: cục đông trong rượu (27,27%) chứa đựng (%) 76,38 nhựa, 15,70 gôm, 1,56 protein, cerotic aid, acetyl amyrin và lupeol. Nhựa sung được nhân dân bên ta coi là một vị thuốc rất quý để chữa bệnh nhức đầu và một số bệnh ngoài da (chốc, nhọt, sưng đau, tụ máu). Để chữa mụn nhọn bắp chuối, sưng vú, nhựa được bôi trực tiếp vào chỗ đau hay trộn nhựa với lá non, giã nát rối đắp dần lên chỗ đau. Nếu mụn chưa có mủ thì đắp kín; nếu đã vỡ mủ rồi thì đắp để hở một chỗ bằng hạt ngô. Khi đã có mủ, muốn lấy ngòi ra thì giã thêm một củ hành với nhựa và lá sung rồi đắp như trên. Nếu sưng vú, đắp hở đầu vú. Khi ngã bị xây xát, đắp thuốc phải chữa chỗ xây xát mà chỉđắp nơi sưng đỏ hoặc tím. Có trường hợp, người ta dùng để chữa tê liệt. Có khi dùng phối hợp, bôi ngoài với ăn lá non hoặc uống nhựa sung hòa với nước lã đun sôi để nguội. Để chữa hen, nhựa sung hòa với mật ong uống trước khi đi ngủ (ĐTL). Chữa phụ nữ ít sữa hay tắc tia sữa, dùng quả sung thái nhỏ, nấu cháo với gạo nếp hay nấu canh với chân giò lợn ăn. Chữa đinh nhọt các loại, chích mủ sung bôi vào (Nam dược thần hiệu). Chữa nhức đầu, lấy nhựa sung phết vào giấy dán ở hai bên thái dương. Chữa liệt mặt thì dán vào vào mặt trệ xuống. Chữa trên mặt nổi tùng cục sưng đỏ như hạt đào hạt mơ, dùng lá sung tật nấu nước nóng xông rửa hằng ngày (Bách gia trân tàng). Chữa bệnh nổi từng cục nhỏ ở lưng ngực đau nhức có sốt, dùng lá sung vú 40g, huyền sâm, huyết giác, ngưu tất mỗi vị 20g sắc uống. Chữa trẻ em ghẻ lở, lá sung non giã nhỏ, xát vào sẽ bong ngay (Nam dược thần hiệu) (LTĐ).

Ngoài protein, đã được chiết xuất từlatex : bergenin, lupeol acetat và sitosterol. Latex có hoạt động sinh học protease thủy phân protide, có khả năng ức chế glucose-6-phosphatase nhưng không có chút hiệu lực gì lên mức đường trong máu chuột bi bệnh. Thân cây F. glomerata cống hiến một bã rất tốt để làm giấy viết, giấy in, bao giấy. Cây chứa đựng nhiều Ca và Zn. Gỗ cây ngâm nước lâu ngày chứa đựng amyrin, tăng gia số lượng Cu, Zn, chút ít Ag và ở Kanchi, miền nam Ấn Độ, gỗ cây được dùng để tạc tuợng như tượng Adi Atti Varada nên có tên cây Atti. Thớ gỗ chứa đựng nhiều cellulose và lignin, gây sức chống đở chứng tăng máu lipid trên chuột mạnh hơn cellulose ⁽⁵⁾. Vỏ cây ở Ấn Độ chứa đựng sitosterol glucoside được xem là tác nhân giảm đường ⁽⁴⁾, lupeol, sitosterol, stigmasterol, còn cây ở Việt Nam chứa đựng bergenin, lupeol acetat và sitosterol ⁽⁸⁾ nhưở latex. Đem thử trên chuột, phần chiết từ vỏ cây ức chế hoạt động glucose phosphatase và arginase, kích động glucose phosphate deshydrogenase, giảm hạ mức đường trong máu ⁽⁶⁾. Lá sung non và trái non dùng làm rau ăn, cho lợi sữa, lộc sung dùng gói nem ăn như lộc ớt (đơn nem) (LTĐ). Lá cây chứa đựng 11,16% protein, một coumarin là bergapten, amyrin, sitosterol, lanostadien và gluanol acetat là một tetracyclic triterpen. Lá đã được thử nghiệm để xác nhận những tính chất chống viêm, giảm đau, hạ sốt ⁽⁷⁾. Sitosterol, lupeol acetat và lanostadoenol cũng được tìm ra trong trái sung cùng hentriacontan, gluanol acetat, tiglic acid ester của taraxasterol và chất đường glucose ⁽³⁾ , tuy vậy trái sung ăn rất chát. Bên cạnh (%) 0,83 Ca, trái cống hiến 14,52 protein và 71,53 carbohydrat. Cũng cần biết thêm F. glomerata còn có tính chất chống những nấm Trichophyton mentagrophytes, T. rubrum, T. soudanense, Candida albicans, Torulopsis glabrata và C. krusei ⁽⁹⁾.

Cây F. racemosa mà người Úc gọi là cluster fig, ít được khảo cứu về mặt thành phần. Tuy vậy ta cũng biết được trong cây có bergenin, vỏ thân cây chứa đựng sitosterol, gluanol acetat, lupeol, behenat, lupeol acetat, amyrin acetat, hai leucocyanidin glucopyranosid và leucopelargonidin rhamnopyranosid, còn lupeol và sistosterol thì được tìm ra trong vỏ rễ. Trái lại nó đuợc xem xét nhiều hơn về mặt tính chất dược lý, nhất là lá cây. Nó là một thuốc kháng những vi khuẩn Escherichia coli, Bacillus pumulis, B. subtilis, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus aureus ⁽¹⁸⁾.Nó có tính chất chống những nấm Curvularia sp ; Colletotrichum gloeosporioides, Altemaria sp, Corynespora cassiicola, Frusarium sp ⁽¹³⁾.Nó cũng là một thuốc kháng viêm, hiệu quả lớn nhất đạt được với liều lượng 400 mg/kg, tương đương với thuốc kháng viêm phenylbutazon ⁽¹⁷⁾. Lá cây có một hoạt động bảo vệ gan chuột do tetrachlorid gây ra với một liều lượng 3 ml/kg mỗi ngày trong luôn 4 tuần, tương đương với thuốc bổ gan Neutrosec ⁽¹⁵⁾. Cho chuột bị tiểu đường uống với liều lượng 200 và 400 mg/kg trong 9 ngày, lá cây giảm hạ đường trong máu 28,9 và 34,6% ⁽¹¹⁾. Thử trên người, nếu cho chút ít lá (2%) vào thuốc chữa trị bệnh đái đường cốt yếu gồm có epicatechin và gymnemic acid, nhắm giảm hạ glusose nhờ tái sinh những tế bào tụy (pancreatic islet), thì kết quả tốt hơn nhiều ⁽¹⁶⁾. Cũng trên chuột, lá cây có tính chất giảm hạ năng lực vận động dạ dày-ruột, từ đấy giảm hạỉa chảy ⁽¹²⁾, chữa trị được bệnh gan do paracemol gây ra ⁽¹⁴⁾. Phần chiết giàu glycosid từ lá cây giảm hạ huyết áp, co tim đem thử ở nguyên vị trí trên tim chó (80 mg/kg), tim ếch (10-20 mg) và tim thỏ (4-16 mg) tách rời.

Phần cây được khảo cứu nhiều nữa là vỏ thân cây. Cũng như lá cây, vỏ thân cây là một thuốc kháng viêm chống COX-1, IC₅₀ với 100 microg/ml, giải thích tại sao nó nằm trong những liều thuốc cổ truyền Trung Quốc và được thổ dân Úc châu thường dùng ⁽²⁰⁾. Racemosic acid chiết xuất từ cây kháng oxy hóa, chống COX-1 và 5-LOX, IC₅₀ với 90 và 18 microg/ml ⁽²³⁾. Ở liều lượng 200 và 400 mg/kg, nó có một khả năng giảm đường trong máu đáng kể khi đem thử trên chuột, đúng với tin tưởng của nhân dân là thuốc chống tiểu đường, một môn thuốc quen thuộc ở vùng Khatra, Bankura, Tây Bengal bên Ấn Độ ⁽¹⁰⁾. Người Tích Lan thì dùng nước sắc vỏ cây làm thuốc cầm tiểu: thử trên chuột với những liều lượng 250, 500, 1000 mg/kg, kết quả ban đầu cho thấy trong nước tiểu có sự giảm hạ mức Na⁺ và tỷ lệ Na⁺/K⁺, đồng thời một sự tăng gia giao lưu thể hiện những cơ chế hoạt động phức tạp cẩn được khảo cứu sâu xa hơn. Cũng thử trên chuột, dùng 100-300 mg/kg, sau 5 giờ, hoạt động hạ sốt của vỏ cây tương đương với paracetamol (150 mg/kg) ⁽¹⁹⁾. Nó có khả năng chống ho, giảm hạ duợc 56,9% sau 90 phút điều trị với 200 mg/kg ⁽²²⁾. Gần đây, một văn bằng sáng chế cho hòa lẫn 9 cây như sâu rừng Boerhavia diffusa, hương phụ Cyperus rotundus, chỉ thiên Elephantopus scaber, dây thần thông Tinospora cordifolia,… và F. racemosa thành một liều thuốc chữa trị ung thư, đặc bìệt tế bào ung thư biểu mô có vảy, khối u và những trạng thái di căn khác kể cả ung thư phổi ⁽²¹⁾. Còn hột cây thì duợc dùng để khảo cứu hoạt động sự ngưng kết bạch cầu với những tế bào độc nhân của những bệnh nhân mắc chứng bạch cầu dạng tủy mạn tính, bạch cầu nguyên tủy bào ác tính, bạch cầu nguyên bào lymphô ác tính, bạch cầu tăng lymphô bào mạn tính,....

Cây F. hispida tương đối ít được biết nhất. Nó chứa đựng methyl ketotetracosyl arachidat, những alcaloid như phenanthro indolizidin, biphenyl hexahydro indolizin. Chiết bột vỏ cây khô thì được triacontanyl acetat, amyrin acetat và gluanol acetat. Rễ cây cống hiến một leucocyanin là leucocyanoidin glycopyranosyl arabinopyranosid. Lá cây chứa đựng oleanolic acid, bergapten, psoralen, amyrin và sitosterol. Phần chiết lá cây với methanol ở liều lượng 400 mg/kg giảm hạ máu trong chuột mức transminase, bilirubin và alkalin phosphatase, từđấy có tính chất bảo vệ độc hại gan do paracetamol gây ra ⁽²⁵⁾. Phần chiết nầy cũng ngăn chận ỉa chảy nguyên do từ dầu thầu dầu ⁽²⁷⁾. Dùng chloroform đã được chiết một ficustriol là một norisoprenoid, và phenanthroindolizidin alkaloid là một methyltylophorinidin. Chất alkaloid nầy có hoạt động độc hại đối với một số nhỏ những tế bào ung thư con người ⁽²⁸⁾. Một số hóa chất dễ bốc hơi cũng đã được chiết xuất để khảo cứu sức hấp dẫn của chúng đối với những loài ong vàng trên các cây sung, vả : butylphtalat, hexadecanoic acid ester, octadecadienoic acid; những chất hiệu nghiệm nhất: linalool, linalool oxid, terpeneol, dimethyl octadienol ; những chất xua đuổi ong : dibutyl phtalat, hydroxylinalool, benzylalkohol. Số lượng những chất nầy thay đổi trong cây tùy theo trước hay sau khi cây thụ phấn, trước hay sau khi ong đi lại với cây. Phần chiết chung, không tách rời các thành phần, không có ảnh hưởng lên ong. Ngoài ra, latex cây F. hispida có những hoạt động protease lớn ⁽²⁴⁾. Một enzym phân giải protein cũng đã được chiết xuất và làm ròng qua sắc phân trên cellulose và Sephadex với năng suất 5,23% ⁽²⁶⁾.

Trái sung nói chung chát nên ít được ăn, lại dễ rụng nên người ta thường nói " rụngnhư sung". Tuy ít được trọng dụng, sung cũng không đến nỗi bị đối đãi tồi tệ vì có những trái khác còn vô ích hơn. Ta có thành ngữ "sung cũng như ngái, mái cũng như mây "để phê phán những người không phân biệt tốt xấu vì ngái tuy giống sung nhưng không ăn được, mái và mây tuy giống nhau nhưng lại không được dùng như nhau. Đằng khác, so với vả (F. auriculata Loir (PHH) hay F. roxburghii Wall (LTĐ) cùng họ Dâu tằm) thì sung lại bị lép vế vì chỉ có vảđược kê trong thực đơn từ rau sống với rau thơm, chuối chát, khế chua, các món trộn với muối mè, đậu phụng, tôm thịt, qua cách ăn và quết chao hay chắm mắm ruốc, đến các món cao lương hơn như thịt quay cua giấm, …. Trái lại, vào dịp Tết nhất, cây sung được dùng làm cây kiểng, trái sung treo trước nhà biểu hiện cuộc sống sung sướng còn vả thì bị tránh vì ai mà muốn vất vả trong năm! Vì vậy, mặc dầu "lòng vả cũng như lòng sung", vẫn có lời than vản "có vả mà phụ lòng sung"......

Tham khảo

1a- Chương Thâu, Nguyễn Đắc Xuân, Vài nét về Phan Bội Châu thời kỳở Huế (1925-1940) trong Ông già Bến Ngự, nxb Thuận Hóa, Huế (1987) 13 ; 1b-Vương Đình Quang, Hồi ký về cụ Phan, sđd 145

2- Ưng Luận, Ca dao xứ Huế bình giải, Sở Văn hóa Thông tin Thừa Thiên-Huế (1991) 57

Ficus glomerata

3- S. Chandra, J. Lal, M. Sabir, Chemical examination of the fruits of Ficus glomerata Roxb.,J. Indian Chem. Soc. 56(12) (1979) 1269

4- R.K. Baslas, R. Agha, Isolation of a hypoglycemic principle from the bark of Ficus glomerata Roxb., Himalayan Chem. Pharm. Bull. 2(1) (1985) 13

5- V. Agarwal, B.M. Chauhan, A study on composition and hypolipidemic effect of dietary fiber from some plant foods, Plant Foods Hum. Nut. 38(2) (1988) 189-97

6- N.N. Rahman, M. Khan, R.Hasan, Bioactive components from Ficus glomerata, Pure App. Chem. 66(10/11) (1994) 2287-90

7- A.M. Forstieri, M.T. Montforte, S. Ragusa, A. Trovato, L. Iauk, Antiinflammatory, analgesic and antipyretic activity in rodents of plant extracts used in African medicine, Phytother. Res. 10(2) (1996) 100-6

8- Nguyen The Dung, Pham Dinh Ty, Nguyen Tien Dat, Chau Van Minh, Some compounds isolated from the Momordica cochinchinensis seed and the Ficus glomerata bark, Tap chi Phan tich Hoa, Ly va Sinh hoc 6(3) (2001) 66-7

9- A. Vonshak, O. Barazani, P. Sathiyamoorthy, R. Shalev, D. Vardy, A. Golan-Goldhirsh, Screening South Indian medicinal plants for antifungal activity against cutaneous pathogens, Phytother. Res. 17(9) (2003) 1123-5

Ficus racemosa

10-R.C. Sharma, A. Zaman, A.R. Kidwai, Chemical examination of Ficus racemosa, Indian J. Chem. 1(8) (1963) 365-6

11- S.C. Mandal, P.K. Mukherjee, K. Pulok, K. Saha, J. Das, M. Pal, B.P. Saha, Hypoglycemic activity of Ficus racemosa L. (Moraceae) leaves in streptozotocin-induced diabetic rats, Nat. Prod. Sci. 3(1) (1997) 38-41

12- S.C. Mandal, P.K. Mukherjee, K. Saha, M. Pal, B.P. Saha, Antidiarrheal evaluation of Ficus racemosa Linn. leaf extract, Nat. Pro. Sci. 3(2) (1997) 100-3

13- S.A. Deraniyagala, R.L.C. Wijesundera, O.V.D.S.J. Weerasena, Antifungal activity of Ficus racemosa leaf extract and isolation of the active compound, J. Nat. Sci. Council Sri Lanka26(1) (1998) 19-26

14- S.C. Mandal, T.K. Tapan, J. Das, B.P. Saha, M. Pal, Ficus racemosa affords antihepatotoxic activity against paracetamol-induced acute liver damage in rats, Nat. Prod. Sci. 4(3) (1998) 174-9

15- S.C. Mandal, T.K. Maity, J. Das, M. Pal, B.P. Saha, Hepatoprotective activity of Ficus racemosa leaf extract on liver damage caused by carbon tetrachloride in rats, Phyther. Res. PTR 13(5) (1999) 430-2

16- K.S. Dhaliwal, Method and composition for treatmant of diabetes, US 5886029 A 19990323 (1999) 5 tr.

17- S.C. Mandal, T.K. Maity, J. Das, B.P. Saha, M. Pal, Antiinflammatory evaluation of Ficus racemosa Linn. leaf extract, J. Ethnopharm. 72(1/2) (2000) 87-92

18- S.C. Mandal, B.P. Saha, M. Pal, Studies on antibacterial activity of Ficus racemosa Linn. leaf extract, Phytother. Res. PTR 14(4) (2000) 278-80

19- R.B. Rao, K. Anupama, K.R.L. Anand Swaroop, T. Murugesan, M. Pal, S.C. Mandal, Evaluation of antipyretic potential of Ficus racemosa bark, Phytomed. Int. J. Phytother. Phytopharm. 9(8) (2002) 731-3

20- R.W. Rachel, S.P. Myers, D.N. Leach, G.D. Lin, G. Leach, A cross-cultural study : antiinflammatory activity of Australian and Chinese plants, J. Etnophar. 85(1) (2003) 25-32

21- R. Solanki, Herbal formulation, PCT Int. Appl. WO 2003006036 A2 20030123 (2003) 6 tr.

22- R.R. Bhaskara, T. Murugesan, M Pal, B. P Saha, S. C. Mandal, Antitussive potential of methanol extract of stem bark of Ficus racemosa Linn. Phytother. Res. PTR 17(9) (2003) 1117-8

23- R.W. Li, D.N. Leach, S. Myers, G.D. Lin, G.J. Leach, P.G. Waterman, A new antiinflammatory glucoside fromFicus racemosa L., Plnt. Med. 70(5) (2004) 421-6

Ficus hispida

24- M.P. Chary, S.M. Reddy, Protease activity of some latex bearing plants, Nat.Acad. Sci. Let. (India) 6(6) (1983) 183-4

25- S.C. Mandal, B. Saraswathi, C.K. Kumar, L.S. Mohana, B.C. Maiti, Protective effect of leaf extract of Ficus hispida Linn. against paracetamol-induced hepatotoxity in rats, Phytother. Res. 14(6) (2000) 457-9

26- S.R. Peraza-Sanchez, Cytotoxic constituents of Ekmanianthe longiflora and Ficus hispida, Diss. Abs. Int.B 61(11) (2001) 5815, 216 tr.

27- S.C. Mandal, K.C.K. Ashok, Studies on antidiarrhoeal activity of Ficus hispida. leaf extract in rats, Fitother. 73(7/8) (2002) 663-7

28- S.R. Peraza-Sanchez, et all., Constituents of the leaves and twigs of Ficus hispida, Planta Med. 68(2) (2002) 186-8