Người ta còn kể chuyện một người được bạn cho mượn vàng nhưng khi bạn lại thăm, tưởng bạn đòi nợ liền cùng vợ lập tâm giết đi và đem xác chôn dưới gốc cây khế. Khi trái chín, có một quả to, người vợ hái ăn, thụ thai và đẻ ra một đứa con trai khỏe mạnh, khôi ngô nhưng phải cái tật không biết nói. Thấy hai vợ chồng buồn bực, một hôm đứa bé bật nói, đòi mời quan huyện qua, rồi khai lại đầu đuôi câu chuyện. Quan cho đào gốc cây khế, tìm ra xác chết, liền phê án trị tội hai vợ chồng. Bên phần đứa bé, tức là người bạn bị giết, khi ra đi vợ mới có thai, bây giờ về hai mươi năm sau thì con đã có cháu, nên mới có câu cổ ngữ ⁽²⁾.

Tham vàng, phụ nghĩa cố nhân,
Oan hồn, hồn hiện, trời gần chẳng xa.
Sinh con rồi mới sinh cha,
Sinh cháu giữ nhà rồi mới sinh ông.

Theo Đông y, khế vị chua ngọt, chủ trị phong nhiệt (nóng sốt), sinh tân dịch, chỉ khát (chữa khát). Lá khế giã nhỏ chữa mẩn ngứa, lở sơn, lở loét, sưng đau do dịứng (ĐTL). Nước trái khế uống mát, chữa bệnh scorbut. Bên Cao Mên, rễ cây khế phối hợp với cây kleng pear hay khleng kraham và vỏ cây băng lăng Lagerstroemia floribunda Jack. với gạo làm thuốc chữa ngộ độc, đặc biệt do mã tiền. Trong nhân dân, lá, hoa hay cành khếđược cho vào nước nấu sôi xông và tắm; lá đã nấu rồi dùng xát lên nơi lở loét, thường chỉ điều trị 3-4 ngày là khỏi (ĐTL). Dược sĩ Bùi Kim Tùng cho biết một tu sĩ bảo nước sắc hoa khế làm giảm cholesterol-huyết rất hay, đã kiểm tra định kỳ và thấy kết quả thu lượm được còn hạn chế nhưng cách dùng thuốc an toàn.

Cây khế còn được gọi khế ta, khế cơm, khế chua, dương đào. Vì trái khi cắt ngang có năm cạnh nên Trung Quốc có tên ngũ lãng tử, ngũ liêm tử (liễm là thu lại, tụ lại), còn Hoa Kỳ thì gọi starfruit (trái sao) hay golden star (sao vàng). Cao 5-6 thước, cây khế mọc khắp nơi, từ Đông Nam Á qua Mỹ châu. Mang tên khoa học Averrhoa carambola L., nó thuộc họ Chua me đất hay Me đất Oxalidaceae. Có hai Averrhoa khác nhau : A. microphella Tard. (khế lá nhỏ) và A. bilimbi (khế tàu, khế ngọt). Còn có cây khế rừng hay khế cháy, cây quai xanh Rourea microphylla Planch, khác giống, thuộc họ Khế rừng Connaraceae, dùng làm thuốc bổ cho phụ nữ sau khi sinh nở, chữa đi tiểu vàng, đỏ, đái láu, mụn nhọt (ĐTL, BKT).

Trái khế chín ngọt là nhờ những chất đường: fructose, glucose, sucrose, số lượng ít thay đổi nếu sau khi hái được giữ ở 5 độ. Hương thơm tỏa ra là nhờ chứa đựng một số hóa chất dễ bốc hơi. Trong số nầy gần 200 chất đã được xác định cấu trúc: bên cạnh số lớn ester, ceton, lacton, còn có methyl anthranilat, methyl benzoat, nhiều carotenoid (22 microg/g) cùng các chất phát sinh ra chúng. Trong số các carotenoid, những caroten, lutein, phytofluen, ionon, theaspiran, cryptoflavin, cryptoxanthin, cryptochrom, mutatoxanthin, megastigmatrien, megastigmadienon, megastimatrienon, megastigmatrienol là những chất sắc nhuộm vỏ trái khế màu vàng tươi dịu. Các chất carotenoid nầy biến hóa ra những chất thơm methyl heptadienon, dimethyl undecadienon, geranyl aceton, bêta-ionon, đặc biệt từ bêta-caroten (623 microg/100g), damascenon đã tìm ra trong trái nho, táo tây, cà chua. Đến lượt ionon biến hóa ra thành dehydro ionon, ionol, hydroxy ionol. Đặc biệt trong các chất thơm có 4 chất đồng vị megastigmatrien, thơm mùi hường và ngấy dâu, 2 chất đồng vị megastigmadienon thơm mùi hoa, đều từ ionol mà lại. Đến lượt 4 chất đồng vị megastigmatrien cũng không ổn định và bị acid xúc tác trong môi trường dưỡng khí để hóa thành trimethyl dihydro và trimethyl tetrahydro naphtalen. Các nhà khảo cứu nhận thấy những carotenoid trong cây khế tương tự   với những carotenoid trong cây lạc tiên Passiflora edulis Sims.

Hương thơm của trái khế lẽ tất nhiên quyến rũ nhiều sâu bọ, trong số nầy được bắt gặp nhiều nhất là Anastrepha suspensa Loew., Dacus dorsalis Hendel, Bactrocera dorsalis Hendel bên cạnh D. umbrosus, D. cucurbitae, Pseudomonas syringae, Eucosma notanthes Meyrich.Khi cây khế bị sâu A. suspensa phá hoại thì hiệu nghiệm nhất là dùng thuốc methyl bromid. Chất methyl eugenol bắt sâu đực D. dorsalis rất hữu hiệu. D. umbrosus cũng được hấp dẫn nhưng thuốc ít có hiệu lực với D. cucurbitae.

Trong khế có nhiều acid. Loại có ích cho ta là ascorbic acid tức vitamin C (22-30mg/100g)⁽⁶⁾. Ta hiểu ngay tại sao khế được dùng để chữa bệnh scorbut tức là bệnh thiếu vitamin C : cơ thể suy yếu, khớp tay chân đau, nướu răng, nội tạng chảy máu,… Trong trái khế còn có protein (0,4-2,7g/ 100g), nhiều amin acid như alanin, glycin, serin, hydroprolin ⁽⁵⁾, những aspartic và glutamic acid ; oxalic acid (0,08-0,73g/100g) ⁽⁷⁾ dưới dạng oxalat ⁽⁸⁾ ; các acid mỡ như palmitic, oleic, linoleic, linolenic, stearic acid ⁽⁴⁾. Những flavonoid như lupeol, sitosterol trong vỏ rutin, quercetin glucosid trong hoa, ionon glucosid trong nước ép, dihydro abscisis alcool cùng hexanal, hexenol, hexanol và một số rượu terpen như terpinenol, terpinol, nerol, geraniol, linalool cũng đã được xác định. Cyanidin glucosid đã được tìm ra trong cả khế A. carambola và A. bilimbi.Nhiều loại enzym xúc tác những phản ứng biến hóa trong khế đã đuợc chiết xuất và tinh lọc: amylase, catalase, invertase, peroxidase, pectin esterase, polyphenoloxidase và nhất là polygalacturonase tăng gia với độ chín của trái. Nhiều khoáng chất, kim loại trong trái khế : N, P, K, Fe, Mn, Zn, Cu đã được đo lường cặn kẽ để phác họa một chương trình bón cây ⁽¹¹⁾. Ngày nay, để lấy giống khế, kỹ thuật cấy mô được thực hiện hoặc từ lá mầm ⁽¹⁰⁾ hoặc từ rễ cây ⁽⁸⁾. Một công trình khảo cứu Việt Nam cho biết trong lá khế, ngoài flavonoid, còn có saponosid, tannin, acid hữu cơ. Những saponosid và flavonoid chiết xuất với rượu 90 độ có tác dụng chống vi khuẩn Gram dương nhưng vô hiệu đối với các vi khuẩn Gram âm và Candida albicans ⁽¹²⁾. Với tính chất dược lý nầy, ta hiểu vì sao nhân dân cho lá khế vào nước tám để chữa lở loét, mẩn ngứa, ....

Những năm gấn đây, khảo cứu về những tính chất dược liệu và áp dụng khếđược chú trọng nhiều. Phần chiết với rượu có những tính chất hạ nhiệt, giảm đau, chống viêm, chống co giật, chống vi khuẩn ⁽²⁰⁾, đặc biệt trong số các chất dễ bốc hơi ⁽¹⁹⁾, hạđường trong máu ⁽²²⁾, giảm cholesterol ⁽²⁴⁾, đồng thời tăng gia thớ sợi trong đố ăn ⁽²³⁾. Tính chất chống oxy hóa có nhiều tương liên với những phenol ⁽¹⁷⁾ và proanthocyanidin ⁽²¹⁾ hơn là với những flavonoid ⁽²²⁾. Dù sao, khế có tính chất nầy mạnh hơn xoài, chuối nhưng yếu hơn đu đủ, thơm, cam quật,… ⁽¹³⁾. Phần chiết lá với nước hay rượu được dùng để làm đồăn bổ sức khoẻ chứa đựng những chất ức chế testosteron-5-reductase, chống androgen hay làm thuốc xức tóc ⁽¹⁵⁾, bảo vệ da chống già ⁽¹⁴⁾. Cũng nên biết là trái khế có những chất độc thần kinh, chưa xác định được cấu trúc, tương đối nặng cho những bệnh nhân có urea, có thể dẫn đến chết, phải chữa với bằng thấm tách máu (haemodialysis) hàng ngày ⁽¹⁸⁾. Nguyên do có thể từ oxalat mà lại ⁽¹⁶⁾.

Tôi còn nhớ hôm nhà tôi về thăm quê chồng lần đầu tiên, tôi đưa nàng viếng chùa Từ Hiếu ở Huế, tĩnh mịch trong rừng thông vi vút mà tôi từng quen thuộc thời trẻ tuổi hay lại cắm trại. Giữa sân chùa có cây khế bách niên vững chắc, nhiều trái khế chín vàng mượt lóng lánh thật đẹp giữa cành lá xanh sum suê. Thấy nhà tôi mãi ngắm nghía, một vị sưđề nghị biếu nàng một trái. Cả nàng lẫn tôi lưỡng lự vì nghĩ trái khế mỹ miều biết bao trong môi trường thiên nhiên, lấy nó ra ngoài liệu còn có giữ vẻ đẹp kia không. Hái nó thì thật là uổng. Nhưng sư thầy cố nài, bảo còn có những trái khác, cây khác. Miễn cưỡng nhận lời, tôi xin phép thầy được chụp một cái ảnh trước khi hái trái khế và cẩn thận trao lại cho nhà tôi. Ngày nay, mỗi lần nhìn lại cái ảnh ấy, hương vịđậm đà của trái khế lại hiện ra, ngọt ngào thơm phức, đưa tôi về nơi miền quê thơ ấu. Và làm sao không xúc động được khi nghe ca sĩ Trung Đức đầm ấm thổn thức qua những câu đầy tình thương trong bài hát Quê hương của Giáp Văn Thạch - Đỗ Trung Quân :

Quê hương là chùm khế ngọt
Cho con trèo hái mỗi ngày....

Tham khảo

1- Nguyễn Đổng Chi, Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, nxb Văn nghệ, Tp Hồ Chí Minh 1993, 135-40

2- Ôn Như Nguyễn Văn Ngọc, Truyện cổ nước Nam , quyển thượng: Người ta, Csxb Sudasie in lại , Paris 1994, 28-31

3- Tô Kiều Ngân, Chuyện Huế ít người biết trong Người Xa Huế-Nhớ Huế2, Tp Hồ Chí Minh 2000, 35

4- H.E. Nordby, N.T. Hall, Lilip markers in chemotaxonomy of tropical fruits : preliminary studies with carambola and loquat, Proc. Fla. State Hortic. Soc. 92 (1979) 298-300

5- N.T. Hall, J.M. Smoot, R.J.,Jr. Knight, Protein and amino acid compositions of ten tropical fruits by gaz-liquid chromatography, J. Agric. Food. Chem. (6) 28 (1980) 1217-21

6- M.R. Baqar, Vitamin C content of some Papua Naw Guinean fruits, J. Food Technol (4) 15 (1980) 459-61

7- C.W.,III Wilson, P.E. Shaw, R.J.,Jr. Knight, Analysis of oxalic acid in carambola (Averrhoa carambola L.) and spinach by high-performance liquid chromatography, J. Agric. Food. Chem. (6) 30 (1982) 1106-8

8- D.D. Kaushik, Oxalic acid-hydrazinederivative : synthetic and in plants, Comp. Physiol. Ecol. (1) 8 (1983) 80

9- A.S. Kantharajah, G.D. Richards, W.A. Dodd, Roots as a source of explants for the successful micropropagation of carambola (Averrhoa carambola L.), Sci. Hortic. (Amsterdam) (1-2) 51 (1992) 26-7

10- M.N. Amin, M.A. Razzaqua, Regeration of Averrhoa carambola plants in vitro from callus cultures of seedling explants, J. Hort. Sci. (4) 68 (1993) 551-6

11- P.K. Chattopadhyay, A. Ghosh, Changes in mineral composition inflorescence and developing carambola fruit, Agric. Sci. Dig. (3-4) 14 (1994) 159-61

12- Lai Quang Long, Vo Van Dien, Nguyen Van Khanh, Preliminary results on study on the Averrhoa carambola L. leaves extracts, Tap chi Duoc hoc (9) (1996) 14-6

13- M. A. Murcia, A.M. Jimenez, M. Martinez-Tome, Evaluation of the antioxydant properties if Mediterranean and tropical fruits compared with common food additives, J. Food Prot.(12) 64 (2001) 2037-46

14- Y. Ishida, R. Takagaki, N. Kishida, N. Oe, Z. kawashima, Skin-conditionong Averrhoa carambola extracts and its applications to cosmetics, foods, and beverages, Jpn. Kokai Tokkyo Koho JP 2002226323 (2002) 14 tr.

15- Y. Ishida, R. Takagaki, N. Kishida, Z. Kawashima, Averrhoa carambola (star fruit) leaf extract and its applications, Jpn. Kokai Tokkyo Koho JP 200241296 (2002) 10 tr.

16- C.L. Chen, K.J. Chou, J.S. Wang, J.H. Yeh, H.C. Fang, H.M. Chung, Neurotoxic effects of carambola in rats: the role of oxalate, J. Formosan Med. Assoc. (5) 101 (2002)337-41

17- P. Luximon-Ramma, T. Bahorun, A. Crozier, Antioxidant actions and phenolic and vitamin C of common Mauritian exotic fruits, J. Sci. Food Agric.(5) 83 (2003) 496-502

18- N.M. Moyses, J.A. Cardeal da Costa, N. Garci âCairasco, J. Coutinho Netto, B. Nakagawa, M. Dantas, Intoxication by star (Averrhoa carambola) in 32 uremic patients: treatmant and outcome, Nephr. Dialysis, Transp.(1) 18 (2003) 120-5

19- T.S. El Alfy, S.H. Tadros, T.A. Ibrahim, A. A. Sleem, Volatile constituents, nutritive value and bioactivity of the pericarp of Averrhoa carambola L. fruits grow in Egypt, Bull. Fac. Phar. (Cairo Univ.) (2) 42 (2004) 20524

20- S.H. Tadros, A.A. Sleem, Pharmacognostical and biological study of the leaf of Averrhoa carambola L. grown in Egypt, Bull. Fac. Phar. (Cairo Univ.) (2) 42 (2004) 225-46

21- G. Shui, L.P. Leong, Analysis of polyphenolic antioxydants in star fruit liquid chromatography and mass spectrometry, J . Chrom., A (1-2) 1022 (2004) 67-75

22- C.F. Chau, C.H. Chen, C.Y. Lin, Insoluble fiber-rich fractions derived from Averrhoa carambola: hypoglycemic effects determined by in vitro methods, Lebensm.-Wissens. Techn.(3) 37 (2004) 331-5

23- C.F. Chau, C.H. Chen, M.H. Lee, Characterization and physicochemical properties of some potental fibres from Averrhoa carambola, Nahrung (1) 48 (2004) 43-6

24- C.F. Chau, C.H. Chen, T.Y. Wang, Effects of a novel pomace fiber on lipid and cholesterol metabolism in the hamster, Nutr. Res. (5) 24 (2004) 337-45