Người Huế nào mà không nghe nói đến "Tôi đi học" của Thanh Tịnh, một nhà văn, nhà thơ có tiếng từ thuở tiền chiến. Nhưng tuy học ở Huế từ hồi bảy tuổi, tôi quá trẻ để có dịp gặp ông. Xấp xỉ tuổi ông anh cả của tôi, sau bằng Thành chung, ông đi dạy thì tôi đang còn ở tiểu học. Khi tôi lên trung học, vào lúc bắt đầu biết cảm phục những câu văn của ông trong các báo Phong Hóa, Ngày nay, Thanh Nghị,... cùng những tập truyện ngắn Quê Mẹ, Ngậm ngãi tìm trầm thì xảy ra cuộc đảo chính Nhật. Vào tuổi thanh niên năng động, yêu nước, ông dấn thân vào cách mạng và ra đi biền biệt trong những ngày kháng chiến. Vài năm sau đó tôi cũng ly hương cho đến sau này trên đất Pháp tôi mới có dịp đọc lại những trang sách hấp dẫn của ông, mê man với Hận chiến trường,... Các làng quanh Huế trong các truyện ngắn của ông mang những tên rất gợi: Viễn Trình, Đồng Yên, Hiền Lương, Vĩnh Trị,... Nhưng có một tên được ông đặc biệt luôn nhắc tới vì thắm đậm hương vị đồng quê là làng Mỹ Lý, một làng tuồng như chỉ có trong trí tưởng tượng của tác giả. Để đối chiếu với Mỹ Lý của Thanh Tịnh, tôi xin đưa ra làng ngoại của tôi, có thật chứ không phải đặt bày: làng Mỹ Cang, rất nhỏ đến nổi thường được gọi là thôn Mỹ hay Làng Hói. Nép mình trên bờ sông Ô Lâu, bốn mươi cây số phía bắc thành phố Huế, ở một khúc sông hằng năm bị lở lần nên sau mấy chục năm tha hương, khi tôi về thăm làng cũ thì con đường trước nhà cụ, mạ tôi không còn nữa. Cái nhà xinh xắn hai ông bà bỏ công suốt đời dành dụm xây cất cũng nhường chỗ cho một vạt sắn gầy guộc không hồn. Làng nhỏ, có đình nhưng không có chùa, không có trường học, chỉ có một ngôi chợ sớm được dời ra ở giao điểm các làng Phú Xuân, Phước Tích, Mỹ Xuyên, Mỹ Cang, cũng trên bờ sông Ô Lâu. Làng Hói là một làng quê có đặc điểm không có đồng ruộng phì nhiêu, nhưng lại có tiếng vì là làng của cụ Hồ Oai. Vị nầy là Quyền Chưởng vệ Long Võ quân có thành tích bảo vệ vua Tự Đức trong loạn Chày vôi của anh em Đoàn Hữu Trưng. Ông ngoại tôi là cháu đích tôn cụ Hồ Oai. Cụ, mạ và chị tôi không có khả năng hướng dẫn tôi học hành, từ bảy tuổi tôi phải theo các anh tôi vào Huế học, nhưng mỗi kỳ nghỉ lễ Phục sinh, Giáng sinh hay nghỉ hè, chúng tôi lại về đây sáng học ôn, chiều thỏa thích vui chơi. Nhà có vườn trái đủ thứ, mặc sức hái ăn. Trước nhà có sông mát mặc sức bơi tắm. Cạnh đình làng có sân rộng, chiều chiều mặc sức chơi bóng với những thanh niên trong làng. Trên truông Phò Trạch gần làng, sim nhuộm tím đồi, nắng vàng êm dịu, chim chóc không thiếu, mặc sức chạy bắn với những chiếc ná cao su. Kỷ niệm êm đềm thích thú nhất là những đêm hè, trời nóng, chúng tôi đánh trần nằm ngủ trên sân trước nhà. Chuyện trò náo nức, lắm đêm không ngủ được. Thế rồi không biết từ đâu lại, một giọng hò mái nhì trữ tình vang dội trong không trung, đến gần rồi lại lan xa. Lúc đầu chúng tôi chỉ biết nằm nghe, dần dần cố ý trông chờ. Chúng tôi âm thầm chia sẻ nỗi buồn nồng nàn của cô lái đò cô đơn. Nhưng cô chỉ thỉnh thoảng chèo ngang trước nhà vài đêm một lần. Rồi một hôm, hết còn giọng hò mang lại lời thổn thức của cô lái đò. Chúng tôi trằn trọc thao thức chờ đợi, có khi tưởng như nghe tiếng sóng vỗ rì rào vào mạn thuyền, tiếng mái chèo xào xạc khua mặt nước, nhưng giọng hò thì tuyệt không. Thế rồi, hết hè, chúng tôi đành lòng trở vô Huế, tạm quên cô lái đò đã vô tình cống hiến chúng tôi những đêm hè rạo rực dưới vòm trời sao mơn man của buổi tựu trường, những kỷ niệm đi bẫy chim giữa cánh đồng lúa...

Hơn một nửa thế kỷ sau, định cư trên đất Pháp tuyết rét, mỗi lần đi dạo dọc con sông Seine đài các chảy ngang thành Paris phồn hoa, trong đầu óc tôi luôn văng vẳng câu văn "Tôi đi học" và điệu hò tha thiết những đêm hè trên sông Ô Lâu thôn dã của một thời xa xưa... 

Sông Hương, "Tôi đi học", Diendan Forum diendan.org 2011