Hoài mộng chiều
xuân một dáng hoa
Lan đài trinh trắng dưới
trăng ngà
Thanh cao, tú lệ bên dòng
suối
Sắc nước hương trời
ngan ngát xa
Vương Thanh
Trên quả đất phong lan có mặt
từ lâu, có lẽ từ thời kỳ Jura cách đây 20 triệu năm,
khi lục địa nguyên thủy Pangée tan rã, các bản lục địa
lìa nhau đem theo cả cây cỏ... Phong lan là thực vật quan trọng
nhất hoàn cầu gồm có 35.000 loại, được nói đến từ những
thời thượng cổ, trung cổ qua các hiệu lực y học và kích
dục lắm khi vì dị đoan hơn thực tế. Chỉ qua thế kỷ XVIII,
khi bộ môn thực vật học thành lập, các nhà chuyên môn mới
bắt đầu phân loại. Nhà vạn vật học Karl von Linné (1707-1778)
phân biệt phong lan với những cây cỏ khác nhưng kê toàn thể
trong một chi Epidendrum. Những cây phong lan đầu tiên
được các thủy thủ mang từ châu Mỹ về châu Âu để làm
quà cho các bà hay để khảo cứu về mặt khoa học. Năm 1733
cây Bletta vereccundaen từ Bahama đươc nhập cảng nước
Anh. Phải đợi 40 năm sau, qua 1768 mới có cuộc viễn chinh
đầu tiên thu thập thảo mộc dưới quyền nhà hàng hải James
Cook (1728-1779), từ đó bắt đầu nở dưới bầu trời châu
Âu chiếc hoa phong lan đầu tiên Brassavola nodosa nguyên
gốc Curacao. Năm 1778, trong cuộc thám hiểm châu Á hai cây Phaius
grandiolius
và
Cymbidium ensifolium được đem từ Trung
Quốc về. Năm 1789, chiếc tàu Anh Le Bounty thất bại trong một
cuộc nổi loạn (một cuốn phim rất hấp dẫn Nhưng người
phẩn nộ trên chiếc tàu Bounty, Marlon Brando thủ vai chính
Fletcher Christian) nhưng qua năm 1793, chiếc tàu Providence thành
công đem về 15 mẫu phong lan trong ấy có Oncidium altissimum,
Oncidium carthaginense, Lycaste baringtoniae, Epidendrum ciliare,...tất
cả còn được xếp trong chi Epidendrum. Qua thế kỷ XIX,
sức quyến rũ của phong lan ngày càng lớn ở châu Âu mà nhất
là ở nước Anh. Những nhà thượng lưu đặt mua những cây
hiếm có, từ đó giá cây càng lên cao dữ dội. Trong những
năm thập niên 1830, nhà thực vật học Anh John Lindley rồi
nhà thực vật học Đức Heỉnich Gustav Reichenbach bắt đầu
xác định một số cây. Quan trọng là năm 1862 nhà vạn vật
hoc kiêm cổ sinh vật học Charles Darwin (1809-1882) cho xuất bản
cuốn sách quy chế Sự thụ thai sâu bọ những cây phong
lan và những kết quả khả quan cuộc tạp giao.
 
Phong lan lúc còn hoang dại trong
rừng là những cây mọc trên thân cây (épiphyte) hay trên mỏm
đá (épilthe) trong môi trường nóng và ẩm. Đấy là hai điều
kiện sinh sống của cây phong lan trong thiên nhiên cũng như
ở nhà. Đi dạo trong rừng núi Trung-Nam Mỹ, hay châu Mỹ La
Tinh (nghĩa là những nước nói một thứ tiếng có nguồn gốc
La Tinh: Tây, Bồ, Pháp), khách bộ hành dễ bắt gặp cây phong
lan. Nhưng chụp ảnh thì được, triệt để cấm hái, nhổ
đem về, theo thỏa ước Genève bảo vệ các loài hoang dã,
tuy có nhiều nước không tôn trọng luật lệ. Nói dễ chứ
thật ra lắm khi phong lan mọc trên hóc đá cheo leo nguy hiểm,
phải chịu khó và can đảm lắm mới trèo hái được. Năm
1920, trong thời kỳ xây dựng những đường giây nói ở Ðông
Dương, viện Bảo tàng lịch sử thiên nhiên Musée d'histoire
naturelle Paris nhận được nhiều mẫu thực vật học trong
ấy có vài cây phong lan lầu đầu tiên nhập cảng châu Âu.
Có chuyện một bà giáo sư ở Cămpuchia cưỡi voi đi tìm phong
lan, mừng gặp một mầu hoa đỏ đẹp chưa từng thấy, nhưng
chưa kịp hái thì vòi con voi chợp mất và ta mất một loại
quý! Người ta còn kể chuyện một đàn kiến phả hoại một
gốc Grammangis ở Madagascar, một chiếc thuyền độc mộc
chở đầy phong lan suýt bi một con trăn nước đánh chìm ở
Venezuela...Ở xứ lạnh, phong lan ở đất thường có các cụm
hoa màu ít sặc sỡ, sống chen lẫn với các đám cỏ ven rừng,
trên các bãi hoang, hay trên các triền núi bên các bụi cây
thấp. Còn các loài phong lan sống ở đất vùng nhiệt đới
thì đa dạng, các cụm hoa sặc sỡ, ngào ngạt hương thơm
(hay hôi hám) nổi bật giữa các đám lá xanh nơi đồng cỏ.
Nó cũng mọc ẩn, len lỏi dưới các bụi cây của các cánh
rừng thưa ẩm ướt, thậm chí ven các đầm lầy.
Ði viếng các chùa Huế, nếu
ngửng đầu nhìn lên, khách không khỏi lạ thấy những bụi
phong lan treo lơ lửng hay sống trên vỏ thân các cây gỗ khác.
Lối sống kí sinh là một nét độc đáo của phong lan. Thân
rễ dài hay ngắn, mập hay mảnh, cây chụm lại thành bụi
dày, cũng có thể bò xa. Hệ rễ khí sinh cốt yếu cho cuộc
sống thực hiện một số nhiệm vụ: lấy nước, lấy muối
khoáng trên vỏ cây gỗ, bám chặt thân vào thân cây gỗ để
khỏi bị gió cuốn đi, bảo vệ phong lan để nó mọc vươn
ra chỗ có nắng giữa chốn rừng rậm u tối. Quan trọng như
vậy, hệ rễ phụ thuộc hình dáng chung của cả cơ thể cây.
Có cây phong lan nhỏ bé, khó khăn lắm mới nhận ra được,
sống trong kẽ nứt của vỏ cây hay đầu mút các cành cao.
Để hấp thu chất dinh dưỡng, rễ cây có bên ngoài một mô
xốp ẩm dày chứa đầy không khí, có khi cả nước chảy
trên vỏ cây hay lơ lửng trong không trong hơi nước hay sương
sớm. Hệ rễ của nhiều loại thu gọm mùn vỏ cây, đan bện
thành búi chằng chịt làm nguồn dự trữ chất dinh dưỡng.
Trong những cây bò dài, rể có thể buông thỏng cuống tận
đất và hoạt động như rễ các cây khác. Có những loại
phong lan thân, lá kém phát triển, hệ rễ dày đặc và kiêm
nhiệm luôn cả công tác quang học. Cũng còn có những loại
phong lan dạng búi nhỏ, vòi hút ngắn, chỉ có thể hấp thu
các chất dinh dưỡng từ đám thực vật xung quanh, thông qua
hoạt động của nấm, đến vài chục mét, có khả năng leo
bò rất cao, cũng có những phong lan sống ẩn trong lòng đất
như Rhizanthella igardneri, Cryptanthemis slater, thân nhỏ,
không rễ, không lá. hoạt động được nhờ sự trợ giúp
của nấm và gố mục của các loài cây thân gỗ khác. Nấm
là cầu nối giữa hai thành viên thực vật bậc cao. Nó liên
kết với các gốc mục để lấy gluxít, muối khoáng, rồi
sợi nấm xâm nhập qua lông trên thân của phong lan và chuyển
các chất đó vào nuôi cơ thể phong lan.
  
Phong lan, danh từ quốc tế Orchidaceae
chỉ định một gia đình những cây monocotyledon nghĩa
là một nhóm cây phát triển một dòng (monophyletic) gồm có,
trong số những cây có hoa (angiosperme), những thực vật mà
mầm (plantule) tiêu biểu chỉ có một phôi (cotyledon) tiến
triển thành tiền lá (eophyle) Có thể kể trong các monocotyledon
những cây họ Phong lan Orchidaceae có hoa phát triển
nhờ đến phấn, họ Cău dừa Arecaceae, họ Chuối
(loại Musa), họ Lúa Gramineceae, họ Bấc Juncaceae.
Phong lan là một đại gia đình nhiều vẻ nhất gồm có hơn
25 ngàn chi, phân ra làm 850 loài. Chúng đều là những cây dạ
thảo có dạng cỏ khác nhau, tự dưỡng hay dị dưỡng trên
nấm, lá nhỏ, sống lâu, dạng thân rễ hay dạng củ, trên
đất từ ôn hòa đến nhiệt đới. Cuộc sống cộng sinh với
một loại nấm nhỏ giúp cây sống không có chút dự trữ
trong hột cũng như không có rễ con cạnh rễ lớn, trong vùng
nhiệt đới. Các phân loại sinh loài xếp chúng vào loại
Asparagales.
Danh từ Orchidaceae
phát xuất từ tiếng La Tinh orchis
bắt gốc trong tiếng Hy Lạp orkhidion có nghĩa hòn dái,
giống như hai củ trong các phong lan vùng nhiệt đới. Tác giả
các tên nầy là Theophraste (vài trăm năm trước TC). Những
họ phong lan có thể có mặt trên mặt đất khoảng 75-86 triệu
năm. Hột có thể bé tí teo 1-5 mm (Bulbophyllum minutissimum)
ở châu Úc, nặng không quá 1-2g nhưng cũng có phong lan lớn
như Grammatophyllum speciosum, hột nặng hơn một tấn và
thân cây cao đến 3m. Các hoa nầy, tùy tác giả, với số loài
thay đổi từ 25.000 đến 30.000, thể hiện những gia đình
trong số lớn nhất các thực vật có hoa, chiếm mọi môi trường
trừ sông ngòi và sa mạc.
Nhiều phong lan trong giống
Ophrys
giữ độc quyền môt loài sâu để thụ phấn cho hoa của mình,
thường là ruồi, ong như ong vò vẽ nhờ phát hương thơm hay
giả hình thái. Nhiều cây phong lan cũng như sâu bọ thụ phấn
miền nhiệt đới bị dọa mất tích hay đã mất tích vì nạn
phá rừng, cũng vì những người săn hoa đem bán. tuy ngày càng
ít hơn nhờ tiến triển trong kỹ thuật gây giống. Một cây
như phong lan bướm Phalaenopsis nhìn trong vườn hoa đẹp
bao nhiêu, khi trình bày hằng chục cây trong nhà hàng, hay hằng
trăm hằng ngàn cây trong nhà kính ở Thái Lan hoa hết còn quý
như bị mất ít nhiều hương sắc, vẻ đẹp bị tan hòa. Tuy
nhiên, ở nhiều nước như Thái Lan, Tân Gia Ba, các nhà chức
trách kiếm cách tăng gia phong lan trong môi trường thiên nhiên
hay bán thiên nhiên, chẳng hạn trên cây các đường sá. Trong
ba thề kỷ, 226 loại phong lan đã được tìm ra, nay chỉ còn
178 và 5 được sử dung nhiều. Cây Grammatophyllum speciosum
được
thử nghiệm đầu tiên đem lại kết quả khá khả quan: 10-95%
thành công trong 8 năm đầu. Ngoài cây nầy bốn cây nữa thuộc
các loại Cymbidium, Bulbophyllum cũng được thử. Tuy nhiên,
nhiều phong lan quý như cây Phragmipedium kovachi vẫn tiếp
tục bị cắt hái trong môi trường thiên nhiên. Hiện nay Phalaenopsis
là
loại phong lan được nuôi trồng nhiều nhất và cũng là phổ
biến làm cây cảnh nhiều nhất ở châu Âu. Phong lan không
chỉ là cây trồng để xem hoa đẹp: giống Vanilla cống
hiến chất vani trong ngành ẩm thực, đặc biệt kem vani, ít
biết hơn rượu rhum Faham (Jumellea fragrans)và cả trong
ngành mỹ phẩm như nước hoa Jicky (Guerlain) hay Coco (Channael).
Ở vùng Maroc rượu salep có quê gốc Thổ Nhĩ Kỳ. Ở
nước nầy, 36 loài thuộc 10 chi đã mất tích !
  
Ðứng về mặt hệ thống, nhiều
chuyên gia, chứ không phải tất cả, tin là họ phong lan Orchidaceae
phát
triển theo sáu dòng xem như là sáu gia đình khác nhau. Theo kiến
thức ngày nay, họ Orchidaceae gồm có năm : gia đình-phụ
: - Apostasioideae (2 chi, 17 loại) nguyên thủy, hoa 6 cánh
bao hoa và 3 nhị ; - Vanilloideae (15 chi, 248 loại) ; - Cypripedioideae
(5
chi, 158 loại) ; - Orchidoideae (221 chi, 4914 loại) ; - Epidendroideae
(578
chi, 21268 loại). Bản kê phát sinh loài chỉ công nhận một
gia đình Orchidaceae
gồm có sáu gia đình-phụ : -
Apostasioideae
(2 chi, 20 loại) nguồn gốc Tây Nam Á hay chấu Úc) ; - Codonorchidoideae
chỉ gồm có một chi Codonorchis ;- Cypripedioideae (4 chi,
khoảng 100 loại, ở châu Âu chỉ có chi Cypripedium ;
-Epidendroideae ; -Orchidoideae (hàng vạn giống) ; -Vanilloideae
(đặc
biệt loại Vanilla). Phân loại hằng ngàn hoa phong lan
không dễ nhất là cho người không chuyên môn. Tối thiểu
là nên biết vài loại thông thường.
-Phong lan bướm Phalaenopsis
có hoa đẹp và dễ trồng nhất, hay nói đúng dễ bảo quản
nhất : mua về để đấy, chỉ thỉnh thoảng, mỗi tuần một
lần, tưới chút ít là đủ. Hoa bán thường đã trình này
những nụ nở và một số nụ chưa nở để người chợi
hoa có thì giờ trông ngóng, chờ đợi. Lá dài như cánh bướm,
không thích nắng chang chang, một không gian ẩm nóng, nhưng
cũng cần một ít mặt trời và bóng tối.
-Phong lan cát lệ Cattleya
quê gốc các rừng nhiệt đới châu Mỹ là loại được mến
chuộng nhất ở nước Anh, chi cần một môi trường hơi ẩm
nóng như trong một nhà kính. Trong những giờ có mặt trời,
một độ ẩm 60-70% là đủ. Trái lại cây rất thích ánh sáng
mặt trời nhưng không chịu đựng được những tia sáng chói
lọi, vậy nên tránh mặt trời giữa trưa và đầu chiều.
- Phong lan quế Vanda là
một cây ngoài trời nên thường được thấy trong rổ treo
trên cây. Cây ít thích nước nên không nên tưới nhiều. Nếu
đặt trên mỏm đá hay sỏi sạn thì phải cao hơn mặt đất
2/3 để cho thoáng khí. Trái với những cây khác, phong lan quê
cần tẩm bổ. Ngoài những loại phân bón, có những thức
ăn, nước bổ, những phân chuồng, phân đặc thương mãi.
- Phong lan hài Paphiopedilum
là một trong những cây phong lan dễ trồng nhất, thích nhiều
ánh sáng mặt trời nhưng không dưới các tia gay gắt, trong
một môi trường quá nóng hay quá ẩm như trong một nhà hiên
veranda. Rễ cây luôn cần phải phải ẩm ướt cây mới phát
triển tốt. Như nhiều loại hoa quỳnh, đặc biêt cây chỉ
cống hiến mỗi năm một cái hoa.
-Phong lan vũ nữ Miltonia
có hoa thơm ngào ngạt là loại cây sống trong ánh sáng tối
thiểu, không trực tiếp dưới ánh nắng mặt trời. Cây cần
được tưới nước nhiều, một hay hai lần mỗi tuần. Ðể
xem sức khỏe của cây trồng đúng chỗ không, lá cây cần
mát rượi khi vuốt. Cây cũng cần phân bón để tiếp tục
có hoa đẹp.
  
Ở nước ta các nhà chuyên môn
đã kết hợp cách trồng cổ truyền và kỹ thật mới để
có đươc hiệu quả trong ngành sản xuất sản xuất phong lan
:
-Phong lan quế Vanda teres,
thân dài, hình trụ đốt dài màu xanh, bén rễ, mà xanh. Lá
hình trụ, màu lục sẫm. Cụm hoa nằm ngang, trên thân. Cánh
hoa màu hồng tím nhạt, 5 hoa. Cánh môi có thủy ở giữa, hình
tam giác chẻ sáu ở ngọn, cựa hình nón rộng, dẹt.
-Phong lan da báo Vandopsi gigantea,
thân mọc thỏng xuống. Lá hình dài, màu xanh lục, cong, ngọn
chia ra 2 thùy không đều. Cụm hoa ở kẽ lá, thỏng xuống,
6-12 hoa, thơm, lâu tàn, màu vàng kim đốm nâu.
-Phong lan đuôi cáo nhiều
hoa Aerides multiflora, thân dài, mọc khỏe, hóa gỗ ở gốc,
nhiều rễ khí sinh. Lá dài, rộng, chia ra 2 thùy không đều
ở ngọn, dày, làu lục nhạt có đóm nâu. Cụm hoa hình chùy
thỏng xuống, nhiều hoa thơm màu trắng có 2-3 đốm tím.
-Phong lan hạc đính Phaius
wachi, sống ở đất. Lá rộng, dài, có cuống, bẹ mọc
tư gốc. Cụm hoa chùm, hoa to ngoài nhạt, trong đỏ nâu. Thường
mọc ở thung lũng đá vôi ẩm ướt có nắng, ra hoa tháng tư,
năm.
-Phong lan hoàng thảo vảy
rồng Dendobium aggregatum, gốc mọc bò. Lá dài, rộng, có
cuống rộng. Cụm hoa là chum rộng, hoa tua như bờm ngựa, màu
vàng nhạt giữ màu da cam, cánh môi rộng. Bám trên cây gỗ
ven rừng hay chân núi, trong rừng, ra hoa tháng ba, tư.
-Phong lan tai trâu Rhynchostylis
gigantea. Rề dày, thân dài. Lá dẹt, dài, màu lục sẩm,
sọc dọc màu nhạt. 2 cụm hoa ở kẻ lá thành chùm trụ dày
đặc, thỏng xuống. Hoa nhiều, thơm, lâu dài. Cánh hoa màu
hồng sẫm, có đốm. Mọc nhiều ở miền Trung và miền Nam
Việt Nam.
  
Chiếm chỗ trong đời sống ngang
hàng với những đỏa hoa tuyên đẹp, màu sắc rực rỡ, hương
thơm ngào ngạt, đài các như các tôn nữ, lả lơi như các
cô gái Thần Kinh, hoa phong lan từ rừng rậm cây ngàn nhập
về đồng bằng yên tĩnh được trọng vọng như những quý
phi tôn vinh nữ hoàng sắc đẹp cũng chẳng quá đáng.
|
Thành
Xô Vu Lan 2018
|
|
Tài liệu và ảnh internet.
cánh hoa pétales (P), lá đài
sépales (S), cánh môi labelle (L).
Đọc
thêm :
-Trung Kiên, Sự
tích hoa phong lan, sự ra đời của hoa phong lan, Chamlan.com
23.07.2018
- Dương Xuân Trinh, Người
trồng lan, vuonhoalan.net
- An Dương, Kỹ thuật trồng
và chăm sóc lan Trầm tím nở đúng dịp Tết rực rỡ đón
Xuân, baomoi.com 17.10.2017
- Xuân Hoàng, Người sở hữu
3.000 giò lan tuyệt đẹp ở Quỳ Hợp, soha.vn, 28.06.2016
-Thành
Hiệp,
Người trồng lan bạch trinh biển đầu tiên, lãi
500 triệu đồng/năm,
hoinongnhan.org.vn 01.08.2017
Đã
đăng trên Chim Việt Cành Nam 77 25.01.2019
******
|
