Một
trong những nguyên chân chính gây khó khăn cho người đọc
sử trong việc tìm hiểu lịch sử nước nhà đó là tiếp
cận được với tài liệu khả tín. Câu chuyện lịch sử
cận đại về việc ông Bùi Viện (1839 - 1878), một nhân sĩ
đời Tự Đức, sang Hoa Kỳ vận động ngoại giao là một
thí dụ tiêu biểu.
Trong các tài liệu về lịch
sử Việt Nam xuất hiện từ giữa thế kỷ XIX cho đến những
năm 40 của thế kỷ trước, không có bất kỳ một tài liệu
nào, kể cả trong nước và ngoài nước ghi lại chuyến đi
của ông Bùi Viện sang Mỹ để cầu viện. Có lẽ nhà văn
Phan Trần Chúc (1907-1946) là tác giả đầu tiên và duy nhất
viết về chuyến đi này trong tác phẩm Bùi Viện với chính
phủ Mỹ in lần đầu năm 1945, tái bản năm 1951. Gần đây,
năm 1985 được NXB Đông Nam Á tại Paris in lại. Tác giả Phan
Trần Chúc cũng là tác giả của cuốn Bùi Viện với cuộc
duy tân của triều Tự Đức xuất bản năm 1942.
Trong tác phẩm Bùi Viện
với chính phủ Mỹ, Phan Trần Chúc chép rằng ông Bùi Viện
đã hai lần sang Mỹ. Lần đầu gặp Tổng thống Abraham
Lincoln; lần thứ hai sang thì Lincoln đã mất. Lần đầu
sang Mỹ, ông Bùi Viện thất bại vì không có quốc thư. Ở
đây tác giả gọi Tổng thống Mỹ là "thống lĩnh Lincoln"
và San Francisco là "Tân-kim-Sơn. (1).
Từ đó về sau, rất nhiều
bài viết trích dẫn từ tác phẩm của Phan Trần Chúc nói
về hai chuyến đi trên. Cụ thể là trong Tự điển nhân
vật lịch sử Việt Nam của Nguyễn Q. Thắng và Nguyễn
Bá Thế đã viết:
"Năm 1873, triều đình Huế
cử ông (tức Bùi Viện - TTT chú) đi công cán ở Hương Cảng.
Ở đây, ông có dịp tiếp xúc với viên lãnh sự Mỹ và được
giới thiệu qua Mỹ để nhờ giúp nhân dân Việt Nam đánh
đuổi thực dân Pháp. Vì chưa có quốc thư của vua Việt Nam
ủy quyền nên chưa thể ký kết, Bùi Viện gấp rút trở về
nước báo cáo và được Tự Đức giao quốc thư ủy quyền
tức tốc lên đường. Nhưng khi tới Mỹ thì tổng thống Hoa
Kỳ Grant đã mất. Tổng thống mới lên thay từ chối không
nhận giúp đỡ Việt Nam. Bùi Viện đành thất vọng trở về..."(2)
Tìm hiểu về sự kiện Bùi
Viện hai lần đi Mỹ trong tác phẩm của Phan Trần Chúc và
nội dung ghi trong tự điển nói trên, nhiều nhà nghiên cứu
đã chỉ ra nhiều điều bất hợp lý, ở đây chúng tôi cũng
thấy có rất nhiều vấn đề cần phải sáng tỏ.Trước tiên,
chúng ta cần lưu ý mấy cột mốc sau :
- Thứ nhất, trong tác phẩm
của mình, Phan Trần Chúc không ghi rõ thời điểm cụ thể
hai chuyến đi Mỹ của ông Bùi Viện, mà chỉ ghi khoảng năm
Qúy Dậu 1873.
- Thứ hai, ông Bùi Viện sinh
năm 1837 (Ðinh Dậu), có tài liệu ghi ông sinh năm 1839
(Kỷ Hợi); mất năm 1878 (Mậu Dần). Ông đỗ Cử nhân
năm 1868.
- Thứ ba, Abraham Lincoln
làm Tổng thống Hoa Kỳ từ 4 tháng 3, 1861 đến 15 tháng
4, 1865.
Đối chiếu với những điều
mà Phan Trần Chúc viết thì năm ông Bùi Viện đi Mỹ (1873),
lúc đó, Tổng thống Lincoln đã không còn nữa, vì ông đã
bị ám sát năm 1865 !
Thấy được sự bất hợp
lý đó, đến năm 1960, học giả Thái Văn Kiểm; lúc đó
là Phó Giám đốc Nha Văn hóa Bộ Giáo dục Sài Gòn (1955-1962)
đã viết một bài khá dài nói về chuyến đi của Bùi Viện
in trong cuốn Đất Việt Trời Nam xuất bản cùng năm.
Xin được trích những đoạn có liên quan:
" Chờ đợi mãi và cũng
do sự vận động của người bạn Mỹ ở Hương Cảng, Bùi
Viện đã được Tổng thống Ulysse Simpson Grant (1822-1885) thân
tiếp một cách nồng hậu. Tổng thống Mỹ hứa sẽ giúp đỡ,
vì nhận thấy tham vọng của người Âu châu ở Á đông quá
rõ ràng, nhưng điều làm cho tổng thống ngần ngại là cuộc
viếng thăm của Bùi Viện không chính thức vì không có quốc
thư. Thủ tục ngoại giao này rất cần thiết vì tổng thống
Grant căn cứ vào đâu để giúp đỡ một ngoại bang?
Thấy quốc thư là điều
cần thiết, Bùi Viện cáo từ tổng thống Mỹ trở về nước
và hứa sẽ qua lần nữa với quốc thư hẳn hòi: nhưng tiếc
thay trên đường về cố quốc, Bùi Viện biết được chính
tình của Hoa Kỳ hồi bấy giờ không cho phép Hoa Kỳ trực
tiếp giúp đỡ nước Việt Nam được.
Hy vọng của Bùi Viện tan
như mây khói, sự thất vọng tràn ngập trong tâm hồn Bùi
Viện. Nếu chuyến đi lần này mà có quốc thư có lẽ cục
diện nước Việt Nam thời đó đã thay đổi hẳn.
Lại về Hoành Tân, Bùi-Viện
may mắn gặp người sứ-thần cũ, nhưng mặc dầu được bạn
sốt sắng giúp đỡ, Bùi Viện cũng không làm gì được với
vị Tổng-thống, nên đành đáp tàu về nước, mang theo một
mối sầu vô-hạn..."(3).
Không thấy ông Thái Văn Kiểm
viết gì về chuyến đi lần sau của ông Bùi Viện.
Sau bài viết đó, năm 1962,
ông Thái Văn Kiểm lại viết một bài có nội dung tương tự
bằng tiếng Pháp, đăng trong "Bulletin de la Societe des Etudes
Indochinoises, Nouvelle Série Tome XXXVII N°3, 3e trimestre 1962."
(Nội san của Hội Nghiên cứu Đông Dương). Ít lâu sau, một
người Mỹ là Robert H. Miller dịch sang tiếng Anh để in trong
cuốn The United States and Vietnam, 1787-1941, sách tái bản
gần đây năm 1990. Trong cuốn sách nói trên, tác giả Robert
Miller cho biết sở dĩ ông dùng tài liệu của tác giả Thái
Văn Kiểm vì "Tôi đã không thể tìm thấy tài liệu nào
về việc này từ các nguồn tư liệu nghiên cứu hay chính
thức của Hoa Kỳ". (4). Từ đó, kể từ những năm 60 của
thế kỷ trước, việc Bùi Viện đi cầu viện Mỹ càng lan
tràn nhiều hơn ngay trên đất Mỹ!
Gần đây, nhiều tác giả đã
viết rằng: ông Bùi Viện đã sang gặp Tổng thống Lincoln
lần đầu qua Mỹ, và lần sau vì "Lincoln vừa bị ám sát,
tướng Grant lên thay, bận cầm quân dẹp nội chiến" nên
không gặp được. Thực ra, cuộc nội chiến Nam Bắc tại
Hoa Kỳ kể như đã chấm dứt sau khi Nam quân của tướng Robert
E. Lee đầu hàng tướng Ulysses Grant trong trận chiến sau cùng
tại Appomattox vào ngày 9/ 4/1865. Năm ngày sau đó, Tổng thống
Lincoln bị ám sát. Tổng thống kế nhiệm Lincoln là Andrew Johnson
(1865-1869). Ulysses Grant (1869-1877) là tổng thống Mỹ thứ 18,
sau Andrew Johnson.
Trở lại bài viết của học
giả Thái Văn Kiểm, tác giả đã đổi nội dung ghi chép của
Phan Trần Chúc, từ việc Bùi Viện gặp Tổng thống Lincoln
sang gặp Tổng Thống Simpson Grant ! Và nếu như thế thì cũng
là điều vô lý, vì nếu Bùi Viện sang Mỹ lần 2 mà ông Grant
mất thì không thể có. Tổng Thống Simpson Grant làm tổng thống
đến năm 1877, và qua đời năm 1885, trong khi Bùi Viện mất
từ năm 1878!
Mặt khác, trong tác phẩm của
Phan Trần Chúc, cũng như bài viết của Thái Văn Kiểm, đều
có một số chi tiết là Bùi Viện đã gặp sứ thần (lãnh
sự) ở Hương Cảng (Hong Kong) và Yokohama. Theo các sử gia của
bộ Ngoại Giao Hoa Kỳ thì vào cuối thế kỷ XIX, trong những
năm 1870, Mỹ có 3 tòa lãnh sự tại Scotland; 3 tại Wales và
6 lãnh sự quán tại England. Từ 1862 đến 1950, Hoa Kỳ lập
lãnh sự quán tại Nhật theo thứ tự như sau: Kanagawa (1862);
Nagasaki (1862); Hakodate (1865); Osaka (1868); Tokyo (1869); Yokohama
(1897); Kobe (1902); Shimonoseki (1918); Yokkaichi (1918); Fukuoka
(1950); Sapporo (1950). Như thế, Hoa Kỳ chỉ đặt lãnh sự quán
ở Yokohama vào năm 1897 và chưa khi nào đặt tòa lãnh sự của
mình tại Hồng Kông là thuộc địa của Anh Quốc. (5)
Do đó, việc ông Bùi Viện
đã làm bạn với một sứ thần Mỹ ở Hương Cảng, hay đã
gặp một viên lãnh sự Hoa Kỳ vào năm 1873 tại Yokohama là
không đúng sự thật vì lúc đó, ở Nhật chưa có lãnh sự
quán của Mỹ.
Tìm hiểu về tiểu sử của
Bùi Viện trong sử sách là một việc khó khăn. Quốc Sử
Quán triều Nguyễn khi biên soạn sách Đại Nam Liệt
Truyện ghi chép khá rõ hành trạng của hầu hết các quan
chức có vai trò quan trọng với triều Nguyễn, nhưng không
có tên ông Bùi Viện. Trong sách Đại Nam Thực Lục chép
việc xảy ra vào năm 1873, không thấy ghi chép gì về chuyến
đi của ông Bùi Viện. Tên của ông được ghi trong hai năm,
đó là năm 1877; năm ông được cử giữ chức Chánh quản
đốc nha Tuần tải mà bấy giờ phẩm hàm chỉ là Bát phẩm,
và năm sau (1878) ông bị cách chức:
"Tháng 8 năm Đinh Sửu 1877-
Bắt đầu đặt nha Tuần tải (chánh, phó quản đốc mỗi
chức 1 người, bát, cửu phẩm mỗi chức 1 người; thư lại
6 người, mộ dõng quyền quản 2 người, quyền suất 6 người,
điển ty 1 người) lấy Biên tu lĩnh Trước tác là Bùi Viện
(cử nhân ở Nam Định) sung chức Chánh quản đốc." (6).
"Tháng chạp năm Mậu Dần (1878)
- Bộ Hộ đề cử Nguyễn Hữu Thục làm Phó Ðề đốc
Nam Ðịnh, thay Bùi Viện cai quản nha Tuần tải. "Bùi
Viện để thiếu rất nhiều; em là Bùi Bổng phải nhận lĩnh
chở thuê để khấu trừ." Tuy nhiên, Hộ đốc Nam Ðịnh Nguyễn
Trọng Hợp (1838-1902) không nhận Thục vì "chưa làm được
việc gì đã lĩnh 10 vạn quan tiền công." Vua đồng ý, cho
Hợp tự lo liệu. Tổng đốc Hợp sửa lại 4 tàu thương hiệu,
chọn phái các viên lãnh mộ, sử dụng tới hơn 130 người
Thanh, cho thuyền và dõng binh ra biển tập luyện. Lại ủy
cho bọn bang biện người Thanh đứng ra bảo nhận thuê các
hiệu thuyền Thanh đi tải. Hợp cũng tố cáo ra vụ án tham
ô tại Nam Ðịnh, khiến nhiều người bị phạt."(7).
Trong tập Châu bản triều
Tự Đức (1848-1883) trong năm 1870, có ghi 1 trường hợp
liên quan về Bùi Viện, nhưng đó là việc ông xin cải chính
năm sinh:
"Bộ Lễ trình bày việc
Bùi Viện và Bùi Bổng xin cải chính năm sinh với lý do bị
viên lý trưởng ghi nhầm. Hai ông đều mới đổ Cử nhân.
Bộ Lễ đề nghị: Vì không cải chính khi tham dự thi cử
nên phạt 6 tháng lương, chờ khi hai người được bổ nhiệm
sẽ thi hành". (8)
Trong tập tổng hợp châu bản
này, không có 1 châu bản nào đề cập đến việc vua Tự
Đức trao quốc thư cho Bùi Viện xuất ngoại hay tiếp xúc
với người Mỹ.
Cần nói thêm, trước đó,
năm 1866 sách
Thực Lục chép là vua Tự Ðức cử một
sứ đoàn qua Pháp do Giám mục J. D. Gauthier dẫn đầu; có Nguyễn
Trường Tộ, Phạm Phú Thứ và Nguyễn Ðiều tháp tùng. Sau
đó, nhà vua cử nhiều sứ đoàn Việt liên tục qua Hồng Kông,
Ma Cao. Ngày 24/1/1874, Nguyễn Huy Hỗn báo cáo trong chuyến đi
Hồng Kông và Ma Cao năm 1873. Ðiểm đáng ghi nhận là
không thấy tên Bùi Viện xuất hiện trong báo cáo của các
sứ đoàn này, hay bất cứ sứ đoàn nào đi Hong Kong trước
đó như sứ đoàn Nguyễn Tăng Doãn, Nguyễn Hữu Lập...
Một số người cho rằng, sử
không ghi chép không có nghĩa là không có. Giả sử như hai
chuyến đi đó là có thật thì một loạt câu hỏi rất cần
được sáng tỏ như thời điểm cụ thể Bùi Viện xuất dương
là thời gian nào, ai là thông ngôn cho "sứ đoàn". Đoàn sứ
giả đó gồm bao nhiêu người? Kết quả chuyến đi có được
Bùi Viện chép lại như Phạm Phú Thứ đã làm từ 10 năm trước,
và quan trọng hơn là tại sao sử nhà Nguyễn và trong văn khố
Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ không hề có một văn bản nào lưu lại
?
Tóm lại, việc Bùi Viện qua
Mỹ, được Tổng thống Mỹ tiếp kiến không được
minh chứng bằng tư liệu rõ ràng từ văn khố Mỹ hay sử
liệu tại Việt Nam. Kho tư liệu Pháp và các nhà truyền giáo
cũng không thấy đề cập gì về chuyện đó Nội dung các
thông tin được ghi chép sau này như đã dẫn ở trên là không
đúng sự thực, hoặc sai lầm hay mâu thuẩn nhau.
Vậy câu hỏi rất cần được giới nghiên cứu sử học trả
lời là: Có hay không hai chuyến đi Mỹ cầu viện của ông
Bùi Viện ?
*****
Tài liệu tham khảo:
- (1) Phan Trần Chúc, Bùi Viện với chính
phủ Mỹ, Nxb Đông Nam Á (Paris), 1985, tr. 57-58.
- (2) Nguyễn Q. Thắng &Nguyễn Bá
Thế, Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam, Nxb KHXH, 1992,
tr. 595.
- (3) Thái Văn Kiểm, Đất Việt Trời
Nam, Nxb Nguồn Sống, 1960, tr.436-437.
- (4) Robert Hopkins Miller, United States and
Vietnam 1787-1941. Diane Pub Co; 1st edition, May 1990.
- (5) Văn phòng Sử gia, Bộ Ngoại giao
Hoa Kỳ, "A Guide to The United States' History of Recognition, Diplomatic,
and Consular Relations, By Country, Since 1776: Japan". (http://history.state.gov/countries).
- (6) Quốc Sử Quán triều Nguyễn, Đại
Nam Thực Lục T8, Nxb Giáo Dục, tr. 252.
- (7) Quốc Sử Quán triều Nguyễn, Đại
Nam Thực Lục T8, Nxb Giáo Dục, tr. 322.
- (8) Trung tâm Nghiên cứu Quốc học,
Châu bản triều Tự Đức, Nxb Văn Học, sđd, tr. 176.
------------------------------------------------------------------------------------------------- |