Nhân
đọc bức thư của một người bạn gửi cho tôi than thở,
trong đó có nhắc tới chữ "atheist", tôi chẳng hiểu
mô tê gì về cái nghĩa của chữ này nên đành phải tra tự
điển để hiểu rõ những điều người bạn tôi muốn nói.
Cứ theo tự điển Anh-Việt thì nghĩa của chữ "atheist" là
"vô thần".
"Thần" là từ ngữ thuộc về
ý niệm nửa như trừu tượng, nửa như cụ thể, nửa như
là đức tin thuần khiết, nửa như dị đoan, nửa như đơn
sơ, nửa như phức tạp . . . đã từng tạo nên nhiều cuộc
tranh cãi và gây ra biết bao hệ lụy cho con người. Kẻ tin
điều này, kẻ không tin điều kia, thật rối bời như một
mối bòng bong. Đôi khi sự tranh luận, cãi cọ nhau về "Thần"
nằm trong những thái cực của cực đoan để tạo nên những
chuyện nực cười không lối thoát, không có kết luận, đầu
voi đuôi chuột, đánh nhau bể đầu, vô bổ, chỉ
vì muốn lấy cái hiểu biết hữu hạn của con người mà
bàn tới cái vô hạn của Trời Đất.
Biết cái khó khăn như thế
nên tôi chỉ xin mạn bàn về "vô thần" theo chiều hướng
tào lao thường lệ, nghe qua rồi bỏ. Trước hết phải hiểu
"vô thần" theo cái định nghĩa nào đã chứ, vì một
từ ngữ luôn có thể có nhiều định nghĩa với cách hiểu
khác nhau tùy theo tình huống sử dụng nó.
Này nhé, cứ hiểu một cách
đơn giản: "vô" là không có, "thần" là những ông Thần được
thờ phượng (hay thờ phụng). Có người cảm thấy sợ hãi
hay bực mình nếu có ai nói mình là "vô thần". "Vô thần"
có nghĩa là không có ông thần nào để thờ phượng cả,
như ngay cả thần Tài cũng không có. Không có thần Tài, có
nghĩa là ta không được giàu hay không muốn giàu, mà không
được hay không muốn giàu thì có chi phải sợ nhỉ. Hay có
cô nào đó, ngay cả thần Vệ Nữ (thần Ái Tình) cũng không
có. Không có thần Ái Tình, nghĩa là cô ấy chẳng yêu ai hoặc
không ai yêu cô ấy. Không yêu ai hay không ai yêu thì cũng đâu
có chi mà phải sợ hay bực mình, có sợ chăng là sợ cái
cảnh "chổng mông mà gào". Ngược lại, chẳng may mà
cô ấy lại có thần Bạch Mi (trong Truyện Kiều) chiếu mệnh
thì thật khổ một đời.
Cũng có thể hiểu "vô thần"
theo cái định nghĩa là chẳng thờ ông thần nào cả. Theo
cái suy nghĩ lẩm cẩm, ngụy biện và tào lao của tôi thì
"vô thần" chẳng có liên quan gì tới vấn đề tâm linh
cao cả của con người cả. Thần có thể là người, động
vật, thực vật hoặc một vật thể nào đó được người
đời tôn vinh. Thần được tôn kính bởi đức độ hoặc
quyền lực hoặc cả hai, hoặc vì một hay nhiều lý do linh
thiêng nào khác nữa mà chỉ có ông thần mới biết. Và cũng
có khi chính ông thần này cũng chẳng biết lý do tại sao ông
lại được thờ phượng mà chỉ có những người thờ phượng
ông mới biết rõ mà thôi. Có những vị thần được hỏi
tại sao người ta lậy ông, ông chẳng biết, hỏi người ta
xin ông điều gì, ông cũng chẳng hay, ông chỉ biết ngồi
trên cao cười cười ăn oản chẳng khác chi những ông nghị
gật. Đơn giản thế thôi. Cứ nghe vị hảo hán nào đó tả
một cụ già:
Ban ngày cụ cứ như
thần,
Ban đêm cụ cứ tần mần
như ma.
Theo hai câu thơ ấy thì thần
rất gần gũi với ta, nhưng có điều thần thì không biết
"tần mần" như người và ma.
Nói về thần thì số lượng
thần trên trái đất này nhiều vô kể. Mỗi nơi có một ý
niệm khác nhau về thần nên thần cần được cấu tạo sao
cho phù hợp với văn hóa, tập quán, ... sinh hoạt đức tin
của người dân nơi ấy. Mỗi địa phương có một phong cách
thờ phượng riêng cho mỗi vị thần của họ.
Thần là
sản phẩm của con người, do đó thần chỉ có thể thể hiện
được tính chất đặc thù của mình nằm trong giới hạn
trí tưởng tượng của con người chứ thần không thể vượt
lên cao hơn hay xa hơn được cái trí tưởng tượng ấy.
Và cũng vì thần là sản phẩm của con người nên thần cũng
có sinh tồn, nay còn mai mất như con người vậy. Thần cũng
lên voi xuống chó, như khi còn được thờ phượng thì là
thần, không còn được thờ phượng thì lại trở thành ma.
Thần cũng nổi trôi để "làm thần đất ta làm ma đất
người" (ca dao). Tuổi thọ của thần cũng phụ thuộc vào
sự phát triển, tiến hóa của xã hội loài người, có những
vị thần "chết" đi và cũng có những vị thần mới được
"sinh ra" sau này. Muốn tăng tuổi thọ, thần cần phải biết
uyển chuyển theo sự thay đổi, tiến hóa ấy cho kịp thời,
kịp hoàn cảnh mới. Có những vị thần chỉ được phát
triển trong một khu vực nhỏ, có những vị thần được phát
triển trong khu vực rộng lớn hơn và có ảnh hưởng sâu xa
hơn để có khi trở thành tôn giáo như Nho giáo chẳng hạn,
mà đức Khổng Tử đã trở thành giáo chủ.
Thần được thể hiện dưới
nhiều hình thức khác nhau và tên gọi cũng có thể khác nhau.
Thi dụ, cứ như ở Việt Nam ta, thần ở trong làng xã thì
gọi là Thành Hoàng hay Thần Hoàng, đất có Thổ Địa, sông
có Hà Bá, núi có Sơn Thần, rừng có Chúa Ngàn… Thần có
thể là cái cây (Linh Mộc), cục đá (Bà Đá), bình vôi, thần
Lửa... hay sinh vật như chó (đền Cẩu Nhi), chim (Tiên), cá,
rồng, rùa (Kim Quy), ngựa (Bạch Mã)... và cũng có thể là
những người hèn mọn như lão ăn mày hay người mõ làng...
khi chết được hiển linh. Thần có thể là đàn ông, đàn
bà hay trẻ con. Thần cũng có thể là những vị vua, hay những
vị đại danh kiệt, hay những bậc danh thần có công lớn
với dân với nước, hay đến từ huyền thoại, tổ nghiệp
hay cũng có khi chỉ là những nhân vật rất ư là "tầm phào"
mang tính dã sử như những vị thần được kể sau đây làm
thí dụ:
- Bố của vua Đinh Tiên Hoàng
là con rái cá. Mẹ của vua Đinh Tiên Hoàng tức vợ của
sứ quân Đinh Công Trứ, ra suối tắm thì bị con rái cá hiếp
mà mang thai, đẻ ra Đinh Bộ Lĩnh bơi lội rất giỏi. Sau này,
Đinh Bộ Lĩnh thống nhất sơn hà lên ngôi Thiên tử lấy tên
hiệu là Đinh Tiên Hoàng Đế, tự sánh mình ngang hàng với
các vua đại Hán, đại Đường, đại Tống bên Tầu, mở
nền tự chủ đầu tiên cho đất nước ta (theo Nam Hải Dị
Nhân)
- Bố của ngài Mạc Đỉnh
Chi (lưỡng quốc trạng nguyên) là con khỉ lớn. Khi mẹ
của ngài Mạc Đỉnh Chi vào rừng kiếm củi thì bị con khỉ
lớn hiếp mà mang thai, sau sinh ra ngài (theo Nam Hải Dị Nhân).
Con rái cá, con khỉ ấy cũng
được dân làng thờ để trở thành thần.
Nếu ta đi sâu thêm vào chi
tiết của những vị thần trên toàn đất nước thì kể sao
cho hết. Cứ chỉ kể trong cái phạm vi nhỏ hẹp của thành
phố Hà Nội không thôi, cũng có thể có cả trăm vị thần
rồi (Bách thần Hà Nội).
Tôi xin mở dấu ngoặc ở đây,
trong ca dao, ta cũng có những câu liên hệ đến thần, nhiều
lắm, nhưng chỉ xin đơn cử vài câu:
- Ở cho phải phải,
phân phân,
Cây đa cậy thần, thần
cậy cây đa.
- Chanh chua anh để giặt
quần
Người chua anh để làm
thần gốc đa.
- Ăn trái nhớ kẻ trồng
cây
Ăn cơm nhớ Thần Nông cày
ruộng.
- Trên trời có ông sao Thần
Bốn mùa chỉ lối cho dân
ăn làm
- Sang xuân thần cúi lom
khom
Là mùa trồng đậu dân
làng biết chăng?
Bước sang tháng chín rõ
ràng
Lưng thần hơi đứng là
đang gặt mùa.
- Con ông thánh cháu ông
thần
Không tiền cũng hóa ra thân
ăn mày.
- Chùa làng hai mõ bốn chuông
Có ba tượng Bụt, có ông
thần già.
- Có thiêng mới gọi là
thần
Đường ngang ngõ tắt chẳng
cần hỏi ai.
- Ăn ở thiện, có thiện
thần biết,
Ăn ở ác, có ác thần hay.
- Bị rách nhưng lại có
vàng
Tuy rằng miếu đổ Thành
Hoàng còn thiêng.
Bên cạnh ca dao còn có những
tục ngữ cũng liên hệ đến thần như: Đức trọng quỷ
thần kinh, Ỷ thế ỷ thần, Buôn thần bán thánh, Cửa miệng
có thần, Chước quỷ mưu thần, Xuất quỷ nhập thần,
v.v… và còn nhiều lắm.
Nay, nếu lan rộng thêm ra xa
tới cả nhân loại thì ôi thôi khỏi nói, xin miễn bàn về
cái số lượng ấy. Tôi xin tạm kể cho các bạn nghe, có lần
tôi đi du lịch nước Ai Cập, người Ai Cập cổ xưa, cách
đây cả năm nghìn năm, họ đã thờ rất nhiều vị thần
rồi. Trước khi Ai Cập trở thành vương quốc, mỗi vùng có
một gia đình thần riêng, được biết có tới 42 gia đình
thần gồm có 126 vị thần gồm cha, mẹ và con. Ba hệ thần
chủ yếu là hệ thần Mặt Trời, hệ thần Horus và hệ thần
Osiris. Ngoài ba hệ thần chính này nguời Ai Cập còn sáng tạo
ra nhiều vị thần khác như Bast nữ thần mèo, Bes thần mèo,
Hathor nữ thần bò, Khnoum-Re thần thân người đầu cừu đực,
Mout nữ thần diều hâu, Oupoaout thần chó, Sekhmet nữ thần
sư tử cái, Sobek thần cá sấu ...
Cũng vì lòng tin vào những
vị thần ấy mà tới bây giờ, trên đất nước Ai Cập, chúng
ta mới có cơ hội được chiêm ngưỡng những công trình kiến
trúc xây dựng những quần thể đền đài to lớn biết là
bao, to lớn đến độ chúng ta ngày nay không thể tưởng tượng
nổi làm sao người Ai Cập thời cổ đại đó có thể xây
dựng nên được.
Ảnh hưởng hỗ tương của
những vị thần ấy đã lan rộng ra cả một vùng thuộc nền
văn minh Tây Á như Lưỡng Hà (giữa hai con sông Tiger và Euphrate),
Babylone, Ba Tư, Palestine, Assyries ... và còn lan tràn chút ít
sang cả đến Ấn Độ nữa. Vào vài thế kỷ trước công
nguyên (hơn 300BC), những vị thần Ai Cập cũng ảnh hưởng
một phần sang tới cả nền văn minh Hy Lạp, rồi kế tiếp
tới văn minh La Mã trong thời kỳ họ chiếm đóng Ai Cập.
Những ảnh hưởng đó được thể hiện rõ nét nhất là ở
thành phố Alexandria do vua Alexander Đại đế (Alexander the Great)
của Hy Lạp xây dựng trên bờ biển Điạ Trung Hải (Mediterranean)
thuộc phần đất phía bắc của Ai Cập. Và sau đó người
La Mã, đã góp phần phát triển thành phố này lên tầm vóc
quốc tế thời xưa, là một trong bốn trung tâm giao lưu văn
hóa lẫn kinh tế, chính trị, tôn giáo của đế quốc La Mã
và để ngày nay Alexandria trở thành một thành phố lớn thứ
nhì của Ai Cập sau Cairo. Rồi cũng từ nơi đó, qua sự bành
trướng thế lực của người La Mã, những ảnh hưởng của
thần Ai Cập lại có cơ hội lan tỏa tới Âu Châu. Tất nhiên
là đi tới đâu thì những vị thần đều được biến cải,
thay hình đổi dạng, tên tuổi cho phù hợp với văn hóa "bản
địa" theo đúng tinh thần "nhập gia tùy tục" và cũng
vì thế đôi khi ta không nhận diện ra được cái nét nguyên
thủy của những vị thần ấy nữa. Như những vị thần được
thờ phượng trên núi Olympic của Hy Lạp được đổi tên
để thờ phượng dưới thời La Mã: Zeus thành Jupiter, Heka
(thần hôn nhân) thành Junon, Poseidon (thần biển) thành Neptune,
Aphhrodite (thần ái tình) thành Venus, Hermette (thần buôn bán)
thành Mercure.
Nếu tiếp tục nói thêm về
những vị thần của những vùng đất tôi đã có dịp đi
qua như nền văn minh cổ của Trung Hoa, Nhật Bản, Nam Dương,
Thái Lan ở Á Châu; như nền văn minh Maya, Azetec ở Trung Mỹ;
như nền văn minh Andes ở Nam Mỹ v.v... thì tất hẳn còn nhiều
điều lý thú. Nói tới những phần đất này tôi sực nhớ
tới những vị thần đã được thờ phượng một cách hết
sức khác nhau tùy theo từng địa phương. Như khi tôi đi thăm
đảo Bali của Nam Dương, người ta thờ thần bằng hoa, không
có một thứ gì khác ngoài hoa. Ngược lại khi tôi đi thăm
một số đền đài ở Mexico hay Trung Mỹ, Nam Mỹ thì được
biết có nơi, ngày xưa, hàng năm người ta giết trẻ con hay
trinh nữ xinh đẹp để cúng dâng thần, thật là dã man kinh
khiếp.
Nay quay trở lại đất nước
ta, nếu ghé thăm Đà Nẵng để xem "bảo tàng viện" văn hóa
của người Chiêm Thành xưa (hay Chămpa, gọi tắt là Chăm,
hay Chàm), ta sẽ thấy người Chiêm Thành cũng đã thờ nhiều
thần lắm như thần Brahma (thần sáng tạo), thần Visnu (thần
bảo tồn), thần Siva (thần hủy diệt), thể hiện ba ngôi
của thần Brahma của đạo Bà La Môn trong kinh Vệ Đà. Nhưng
thần nổi bật hơn cả vẫn là thần Linga (thờ bộ phận
sinh dục của đàn ông) và thần Yoni (thờ bộ phận sinh dục
của đàn bà) và cả những hình tượng khi ghép chúng khớp
lại với nhau. Ngay cả kiến trúc đền đài của người Chiêm
Thành cũng đều mang hình dạng của thần Linga ấy.
Không phải chỉ có dân tộc
Chiêm chịu ảnh hưởng Ấn Độ mới thờ thần Linga, mà ngay
cả người Việt Nam ta cũng thờ nó dưới hình thức khác
được gọi là tín ngưỡng phồn thực (phồn là nhiều,
thực là nẩy nở), cầu mong sự sinh sôi nẩy nở nhiều người
vì nước ta thuộc xứ nông nghiệp cần nhiều lao động nên
trong dân gian ta mới có câu mong sao được đông con nhiều
cháu như "sinh năm đẻ bẩy". Theo cuốn "Tìm Về Bản
Sắc Văn Hóa Dân Tộc" của tác giả Trần Ngọc Thêm,
trong nhiều vùng thuộc Phú Thọ, Hà Đông, Bắc Ninh, Sơn Tây,
Hòa Bình trước đây, vào dịp hội làng, người ta rước
tới 18 bộ sinh thực khí của đàn ông, và khi đám rước
kết thúc, mọi người tranh nhau cướp những vật này về
vì tin rằng nó sẽ đem lại may mắn cho cả năm. Trong dân
gian ta có câu : "Ba mươi sáu cái nõ nường, Cái để đầu
giường, cái để gối tay" là do những tục lệ phồn thực
này chăng? Và ngư phủ ở Sở Đầm Hòn Đỏ, tỉnh Khánh Hòa,
có tục thờ một kẽ nứt lớn trên một tảng đá mà dân
gian gọi là "Lỗ Lường" (Lường do gọi trẹo từ tiếng
chỉ bộ sinh dục của phái nữ), vị nữ thần phù hộ cho
ngư dân được gọi là bà Lường, được thờ từ 200 năm
nay cho tới bây giờ, ngày đêm khói nhang nghi ngút.
Trong ca dao của dân ta, loại
thần này cũng được thể hiện qua những câu như sau :
- Văn chương chữ
nghĩa bề bề
Thần "Đồ" ám ảnh cũng
mê mẩn đời
(người miền Bắc Việt nam
gọi "đồ" là bộ phận sinh dục của đàn bà.)
Văn chương chữ nghĩa bề
bề,
Thần L… ám ảnh cũng mê
mẩn nguời
Xót lòng mẹ góa con côi
Kiếm ăn lần hồi, l...
lớn bằng mo.
Lại thêm nữa, có một lần tôi
đi thăm Nhật Bản, tôi gặp một lễ hội, không biết tên
là lễ hội gì. Dẫn đầu đoàn rước là những cô gái Nhật
trẻ đẹp nõn nà, hớn ha hớn hở vác cái "của quý" của
phái nam to lớn trên đường phố hướng tới một ngôi đền
thờ. Khi họ tiến vào đền thờ thì hàng trăm cô gái xinh
đẹp xì xụp khấn vái cầu xin, họ cầu xin điều gì thì
chỉ có Thần "của quý" ấy mới biết. Lễ hội này cũng
to lắm, chẳng thua kém gì "hội làng Lim" ở tỉnh Bắc Ninh
của ta đâu.
Tin vào
thần là tin vào những sản phẩm của
con người dựng nên,
nên có người cho rằng tin cũng được mà không tin cũng không
sao. Người xưa có câu dành cho một hạng lái buôn gọi là
"buôn Thần bán Thánh". Phải chăng, mua hay không mua là
tùy ở mình, vắng mợ thì chợ vẫn đông?
Thôi thì, nói đi thì cũng phải
nói lại cho toại lòng nhau. Thờ phượng những vị thần trên
quê hương ta là những nét đẹp văn hóa có tự nghìn xưa.
Những
vị thần trên quê hương ta còn thì dân tộc ta còn, tôi
không nói ngoa. Này nhé, ông cha ta khi xưa cũng đã biết được
giá trị và ý nghĩa sâu sắc của việc thờ phượng những
vị thần. Ngay khi, ta chỉ nói về những vị Thần Hoàng trong
làng xã không thôi, vào năm 1572, vua Lê Anh Tông cũng đã phải
giao cho ông Nguyễn Bính (nguyên là Hàn lâm viện Đại học
sĩ) sưu tầm và soạn ra thần tích của những vị Thần Hoàng
trong các làng xã để nhà vua ban sắc phong cho những vị thần
ấy, và thần được chia ra làm 3 hạng, Thượng đẳng thần,
Trung đẳng thần và Hạ đẳng thần. Đó là chưa kể đến
những vị thần ở tầm mức có ảnh hưởng cao rộng hơn
như bà Chúa Liễu Hạnh chẳng hạn.
Chúa Liễu Hạnh là cô gái
quê, quê quán ở xã Vân Cát, Nam Định, tương truyền là con
Trời, ba lần từ bỏ Thiên đình xin vua cha cho xuống trần
gian để sống một cuộc đời bình dị với khát vọng về
tự do, hạnh phúc. Bà được nhân gian tôn kính là Thánh Mẫu,
là bà Chúa Liễu, là Mẹ (Tháng tám giỗ Cha, tháng ba giỗ
Mẹ) (ca dao) (Cha đây là đức Trần Hưng Đạo). Đền thờ
bà được thờ rải rác khắp nơi từ bắc chí nam. Ảnh hưởng
của bà lớn đến nỗi vua Đồng Khánh phải tự nguyện xin
làm đệ tử thứ bẩy tại điện Hòn Chén (Huế).
Những vị thần có tầm cỡ
lớn như thế trên đất nước ta thì có nhiều lắm, kể ra
cũng không xuể hết được. Tôi cũng xin nói thêm ở đây,
trong văn hóa nước ta có đặc điểm rất độc đáo: đó
là truyền thuyết và người thực việc thực lại
rất gần nhau, gần đến nỗi đôi khi người ta thấy chúng
hòa lẫn vào nhau, như truyền thuyết về Chúa Liễu Hạnh đã
nói ở trên lại trở nên rất hiện thực. Tương truyền,
bà Chúa Liễu Hạnh là tiên nữ đã từng cùng trạng Bùng
tức trạng nguyên Phùng Khắc Khoan và tú tài Ngô xướng họa
văn thơ trên lầu thơ, mà nơi ấy ngày nay là Phủ Tây Hồ,
đền thờ Chúa Liễu Hạnh bên bờ Hồ Tây, khói hương nghi
ngút quanh năm.
Trong dân gian ta có câu "Con
cóc là cậu ông Trời". Chỉ một câu đó không thôi ta
thấy cũng đủ nói lên cái tinh thần bình đẳng giữa người
với người, giữa người dân với vua quan, giữa người với
trời và giữa người với thiên nhiên của dân ta. Sự bình
đẳng ấy cũng thể hiện rất rõ nét giữa người và thần.
Thần mà lôi thôi, người cũng sẽ phạt thần và đuổi thần
đi. Như ta có câu chuyện dân gian kể rằng khi vua Lý Thái
Tổ còn là chú tiểu bé sống trong chùa, chú hay lên chính
điện ăn vụng oản bằng cách moi ruột oản ra ăn, vỏ ngoài
còn nguyên. Thần báo mộng mách cho sư, sư quở mắng chú.
Chú tức giận viết bốn chữ "lưu tam thiên lý" sau lưng thần
để đuổi thần đi. Thần lại báo mộng để từ giã sư.
Sáng dậy, sư lên chính điện lấy nước rửa xóa bốn chữ
ấy đi nhưng không làm sao rửa đi được cho tới khi chú tiểu
nhổ nước miếng chùi đi thì mới hết. Đối với người
thiểu số ở miền cao nguyên Trung Phần, sự ràng buộc được
xác định rất rõ ràng, minh bạch về quyền lợi và trách
nhiệm của thần đối với buôn bản.
Ấy đấy, mọi chuyện trên
đời nó cứ rối bời lên như thế đó vì cái tính tào lao
của mọi sự việc xẩy ra chung quanh ta, trong đó có việc
"vô thần", "hữu thần", "đa thần", "độc thần". Tôi nói
chuyện tào lao với các anh nên các anh đừng bận tâm suy nghĩ
hay tranh cãi với tôi vì tôi đã xác định ngay từ đầu lá
thư rằng đây chỉ là chuyện tào lao, đọc qua rồi bỏ.
Tôi xin kết thúc bức thư này
bằng câu mà người bạn Mỹ của người bạn tôi nói với
anh ta: "No, I'm not an atheist, I'm a non-believer!" Ai hiểu
sao thì hiểu. Mỹ khôn thật.
NGUYỄN GIỤ HÙNG
Sách tham khảo:
- Nam Hải Dị Nhân (Phan Kế
Bính)
- Tìm Về Bản Sắc Văn Hoá
Dân Tộc (Trần Ngọc Thêm) |