ngư	tiều

canh	mục

Ngư, tiều, canh, mục của văn học không có thay đổi gì đáng kể cho tới ngày lịch sử sang trang.
Ngày 6 tháng 6 năm 1884, triều đình nhà Nguyễn kí hoà ước, trao vận mệnh nước ta cho thực dân Pháp.
Cuối thế kỉ 19, Pháp đem chữ quốc ngữ vào giảng dạy tại nhà trường. Sách báo viết bằng chữ quốc ngữ được xuất bản. Đầu thế kỉ 20, chữ Hán, chữ nôm bị chữ quốc ngữ thay thế.
Văn học Việt Nam chuyển sang thời kì dùng chữ quốc ngữ.
Đời sống của nông dân được "thơ văn quốc ngữ" để ý nhiều hơn trước.
Ao thu lạnh lẽo nước trong veo,
Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo.
...
Tựa gối, buông cần lâu chẳng được,
Cá đâu đớp động dưới chân bèo.
(Nguyễn Khuyến, Câu cá mùa thu)
Làng tôi ở vốn làm nghề chài lưới
Nước bao vây cách biển nửa ngày sông
Khi trời trong, gió nhẹ, sớm mai hồng
Dân trai tráng bơi thuyền đi đánh cá.
...
Ngày hôm sau, ồn ào trên bến đỗ
Khắp dân làng tấp nập đón ghe về
Nhờ ơn trời, biển lặng cá đầy ghe
Những con cá tươi ngon thân bạc trắng (...)
(Tế Hanh, Quê hương)
Tản Đà ghi được những "lời qua tiếng lại" của một cặp vợ chồng làm nghề đốt than, sống trong rừng xanh. Vợ than thở trách chồng:
Chàng, chàng hỡi Tri âm từ thuở,
Nỗi sinh nhai rìu, búa, bếp, lò,
Nghĩ mình cũng đứng trượng phu,
Tây, nho chữ nghĩa không thua chi đời.
...
Làm cho phỉ chí nam nhi,
Trước là phu quý, sau thì phụ vinh.
Chồng "mắng yêu" vợ:
Dại đâu có dại lạ đời,
Ngu đâu mà lại có người quá ngu!
Người phải biết tự do là thú,
Mất tự do còn có ra chi.
Canh tàn, thôi liệu ngủ đi,
Ngủ cho đẫy giấc, mai thì bán than.
(Tản Đà, Vợ chồng người đốt than)
Tiều phu của Tản Đà thích đời sống nghèo nhưng được tự do hơn là giàu sang nhưng phải bon chen luồn cúi.
Khái Hưng nhìn thẳng vào hoàn cảnh của một cặp vợ chồng nghèo, đông con. Nước cùng phải đi vớt củi trên sông Hồng.
"Hai vợ chồng bắt đầu đưa thuyền ra giữa dòng, chồng lái, vợ bơi. Cố chống lại với sức nước, chồng cho mũi thuyền quay về phía thượng du, nhưng thuyền vẫn bị trôi phăng xuống phía dưới, khi nhô khi chìm, khi ẩn khi hiện trên làn nước phù sa, như chiếc lá tre khô nổi trong vũng máu, như con muỗi mắt trong nghiên son.
Nhưng nửa giờ sau, thuyền cũng tới được giữa dòng. Chồng giữ ghì lái, vợ vớt củi.
Chẳng bao lâu thuyền đã gần đầy, và vợ chồng sắp sửa quay trở vào bờ, thì trời đổ mưa... Rồi chớp nhoáng như xé mây đen, rồi sấm sét như trời long đất lở.
Chiếc thuyền nan nhỏ, đầy nước, nặng trĩu. Hai người cố bơi, nhưng vẫn bị sức nước kéo phăng đi...
Bỗng hai tiếng kêu cùng một lúc:
- Giời ôi!
Thuyền đã chìm. Những khúc củi vớt được đã nhập bọn cũ và lạnh lùng trôi đi, lôi theo cả chiếc thuyền nan lật sấp.
(...)
Thức bỗng nhẹ hẳn đi. Cái vật nặng không thấy bám vào mình nữa. Thì ra Lạc nghĩ đến con đã lẳng lặng buông tay ra để chìm xuống đáy sông, cho chồng đủ sức bơi vào bờ.
Đèn điện sáng rực suốt bờ sông. Gió đã im, sông đã lặng. Một người đàn ông bế một đứa con trai ngồi khóc. Hai đứa con gái nhỏ đứng bên cạnh. Đó là gia đình bác phó Thức ra bờ sông từ biệt lần cuối cùng linh hồn kẻ đã hy sinh vì lòng thương con.
Trong cảnh bao la, nước sông vẫn lãnh đạm chảy xuôi dòng". (Khái Hưng, Anh phải sống)
Làm ruộng không nguy hiểm như vớt củi trên sông hay chặt cây trong rừng, nhưng cực nhọc, nghèo khổ thì tất cả đều ngang nhau.
Phan Kế Bính có nhận xét:
"Nước ta là một nước Nông quốc, nghĩa là lấy việc làm ruộng làm gốc sinh nhai.
Nhà làm ruộng rất là cần khổ (...), chẳng những người lớn vất vả, dẫu đến trẻ con cũng vất vả. Nào khi chăn trâu chăn bò, nào khi mò cua bắt ốc, khố rách áo ôm, coi hình thù rất nên tiều tụy. Thôi nói cái cảnh nhà làm ruộng của ta, thì chẳng còn nước nào khổ hơn. Song cũng lắm lúc vui thú mà vui thú thật...". (4)
Thuở nhỏ được học bài ca dao nói lên những khó nhọc của nhà nông:
Ra công xới lúa giữa trưa,
Mồ hôi thánh thót như mưa luống cày,
Ai ơi bưng bát cơm đầy,
Dẻo thơm một hạt, đắng cay muôn phần
Mãi sau này mới được biết bài ca dao là thơ của Lý Thân (780-846) đời Đường, được Tương Như dịch sang tiếng Việt. (5)
Các bài học khác thì nhẹ nhàng vui vẻ hơn.
- Hằng ngày tôi đi học, phải qua một cánh đồng rộng. Tôi thường thấy: đàn ông thì cày bừa, đàn bà thì đập đất, trẻ con thì chăn trâu, chăn bò. Lúc trời làm khô cạn, thì tôi thấy nào là người khai ngòi, đắp bờ, nào là người tưới cây, tát nước. Lúc nào ngoài đồng cũng có người làm, trông thật là vui vẻ. (Quốc văn giáo khoa thư).
Các cụ có câu Không ăn mẻ cũng chết. Nhưng muốn có miếng ăn thì bắt buộc phải trông nhờ vào người làm ra miếng ăn. Mấy ông sĩ bèn nhắc nhở, khuyến khích đám nhà nông: 
Ai ơi chớ bỏ ruộng hoang
Bao nhiêu tấc đất tấc vàng bấy nhiêu
Nhưng đồng thời sĩ cũng nhắc khéo nông rằng: Muôn thửa ruộng nương tốt, Chẳng bằng một nghề mọn. Ngàn vàng để cho con, chẳng bằng một quyển sách. (6)
Dù sao thì đời sống của nông dân của thế kỉ 20 cũng được văn nghệ sĩ lột tả mạnh dạn, sâu sắc hơn ngày xưa:
Ruộng khô có những ông già rách vai
Cuốc đất bên đàn trẻ gầy
Có người bừa thay trâu cầy
(Phạm Duy, Quê nghèo)
(...) Người đàn ông cúi rạp bước lầm lì

Người vợ cố đẩy bừa theo sát gót
Họ là những nông phu nghèo bậc chót
Không có trâu nên phải làm... trâu
Họ bừa ngầm một thửa ruộng chiêm sâu
Nước đến bụng, ôi, rét càng thêm rét...
(Bàng Bá Lân, Người trâu)
Có người đi xa hơn, tôn vinh nông dân:
"Nhà nông chân lấm tay bùn, Bền lòng kiên chí nêu cao gương cần lao (...) Khôn xiết gian lao, bao lầm than, bao cơ cầu. Vì nước, vì nhà, mới vất vả mới dãi dầu". (Thẩm Oánh, Nhà nông)
Riêng nghề chăn nuôi thì từ xưa tới nay thời nào cũng bị giới hạn vì thiếu vốn, thiếu đất mở trang trại.
"Những giống vật người ta nuôi trong nhà là : mèo, chó, lợn, gà, trâu, bò và ngựa. Mèo thì bắt chuột, chó thì giữ nhà, lợn gà thì để ăn thịt, trâu bò thì để cày bừa ruộng đất, ngựa thì để cỡi hay kéo xe. Giống nào cũng có ích cho ta cả, cho nên khi ta đã nuôi nó thì phải cho nó ăn uống và chăm nom đến nó, đừng đánh đập mà tội nghiệp". (Quốc văn giáo khoa thư).

***

câu cá	hái củi

chăn trâu	ông quan hưu trí (?)

Tranh Oger có bộ Tứ ẩn vẽ người câu cá, hái củi, chăn trâu và ông quan hưu trí (?).
Sách Tranh dân gian Việt Nam của Maurice Durand có hai bộ Ngư, tiều, canh, độc. (7)
Độc là nghề đọc sách của sĩ. Tranh vẽ một ông "áo quần bảnh bao" ngồi đọc sách, dạy học. Tranh Ngư, tiều, canh, độc (và cả tranh Tứ ẩn) tuy đẹp nhưng nếu để ý một chút thì thấy nội dung bị khập khiễng vì cho một ông quan sang trọng ngồi hưởng nhàn bên cạnh đám nông dân chân lấm tay bùn!
Ngày nay, bốn nghề ngư, tiều, canh, mục vẫn còn nhưng tên gọi đã được đổi mới.
Muốn biết đời sống mới của họ ra sao, xin chờ hạ hồi phân giải...

ngư, tiều	canh, độc

Nguyễn Dư
(Lyon, 11/2020)

(2)- Hồng Đức quốc âm thi tập, Văn Hoá, 1962.

(3)- Phong tục Tết Việt Nam và các lân bang, Đông Nam Á, 1986, tr.15.

(4)- Phan Kế Bính, Việt Nam phong tục, Tổng Hợp Đồng Tháp, 1990, tr. 276.

(5)- Thơ Đường, tập 1, Văn Hoá, 1987, tr. 238.

(6)- Minh đạo gia huấn, sđd, tr. 87.

(7)- Maurice Durand, Imagerie populaire vietnamienne, EFEO, 2011, tr. 40.