Nghe
tiếng và được đọc thơ Hoàng Diệp khi ông còn làm việc
ở Thư viện Đại Học Huế nhưng phải đến năm 1969 tôi
mới được diện kiến ông - đó là lúc nhà thơ làm sui gia
với ba mạ tôi ở Huế. Biết ông , ngưỡng mộ và kính trọng
ông. Ông là bạn thơ cùng thời với Chế Lan Viên, Bích Khê,
Yến Lan, Hàn Mặc Tử, Quách Tấn, Hoàng Trọng Miên... Tôi
vẫn nhớ mỗi lần ghé thăm nhà thơ ở ngôi nhà số 148, đường
Chi Lăng Huế, tôi đều được ông tiếp chuyện cởi mở,
nhẹ nhàng với một bình trà nóng, vài chiếc bánh ngọt. Gương
mặt đằm thắm, tính tình vui vẻ, hiếu khách cùng nụ cười
hiền ẩn sau nét duyên ngầm ông đã thu hút tình cảm của
nhiều người, trong đó có anh chị em tôi. "Bác Phán Anh hiền
lành, nói chuyện có duyên mà bác văn nghệ lắm à nghe. Một
đời vui thú văn thơ, việc nhà có bác Phán gái lo"...(Ông
tên thật là Nguyễn Anh, có thời gian làm Thông Phán).
Nhà thơ đến với đời, vui
chơi cõi tạm 84 năm. Ông mất năm 1996 tại Huế. Quê ở làng
Cổ Bi, huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên. Tôi cũng đã có
lần viếng mộ ông ở làng Cổ Bi. Ngôi mộ đơn giản nhưng
khang trang và đẹp dưới mắt tôi. Nhà thơ có thời gian sinh
sống ở Qui Nhơn 10 năm (1935-1945). Năm 1945 ông trở về Huế
sinh sống và ở đây cho đến cuối đời . Năm 1937 cùng với
Điêu Tàn của Chế Lan Viên, ông cho ra đời Xác Thu. Hai tập
thơ nầy đều được in tại nhà in Nam Ký ở Hà Nội. Xác
Thu nay đã không còn lưu lại trong gia đình (ái nữ của nhà
thơ, bà Nguyễn Thị Kim Thư hiện ở Mỹ, thành phố San Jose
cho biết, tập thơ này đã mất trọn trong trận lụt 1999 ở
Huế ( nhà sát bờ sông Hương). Hiện tại bà Kim Thư chỉ
còn giữ được tập bản thảo viết tay của tác giả viết
về nhà thơ Bích Khê. Tiếc quá. Theo nhiều người nhận xét,
Xác Thu là tập thơ hay của nhà thơ Hoàng Diệp. Về nghiên
cứu và phê bình văn chương , ông có lối phân tích, nhận
định, trình bày quan điểm sắc sảo với văn phong nhẹ nhàng
dễ đi vào lòng người. Năm 1967, ông nhận được "Giải Thưởng
Phê Bình Văn Chương" của Trung Tâm Văn Bút Việt Nam. Tôi may
mắn được biết chút ít về "Vụ kiện trích thơ Hàn Mặc
Tử" qua nhà văn Trần Thị Linh Chi, con gái nhà văn Trần Thanh
Mại và bài viết của nhà thơ Hoàng Diệp viết về "Vụ kiệnTrích
thơ Hàn Mặc Tử" do anh Nguyễn Công Thành, Kiến Trúc Sư con
trai của ông Hoàng Diệp( hiện ở Úc ) tặng . Suy nghĩ và
nhận định khách quan của nhà thơ Hoàng Diệp qua vụ kiện
đã để lại trong tôi tình cảm và sự ngưỡng mộ.
Trong cuốn "Hàn Mặc Tử thi
sĩ tiền chiến", Khai Trí xuất bản năm 1968, về vụ kiện
" Trích thơ Hàn Mặc Tử" nhà thơ Hoàng Diệp nói, năm 1940
Hàn Mặc Tử từ trần thì tháng 2 năm 1942, tập truyện ký
"Hàn Mặc Tử" của nhà văn Trần Thanh Mại ra đời. Sách dày
khoảng 200 trang, trình bày đẹp do nhà xuất bản Võ Đoàn
Mại ấn loát được nhiều độc giả chú ý. Ba tháng sau thì
xảy ra vụ tranh luận về bản quyền sử dụng thơ Hàn Mặc
Tử của nhà thơ Quách Tấn và nhà văn Trần Thanh Mại. Theo
ông Hoàng Diệp, năm 1936 thi phẩm Gái Quê ra đời, ba năm tiếp
theo 1937, 1938, 1939 ngoài việc sáng tác thơ, Hàn Mặc Tử đã
bỏ nhiều thời gian tìm kiếm lại tất cả những bài thơ
ông đã sáng tác để chuẩn bị cho việc ấn hành ... "Chàng
đã làm mọi việc. Chúng ta cần hiểu rõ nỗi khổ tâm của
thi sĩ khi phải làm một công việc ngoài ý muốn là ngồi
mà chép lại, chép mãi ngày này qua ngày khác đến nỗi mực
phải khô, giấy phải hết và đôi ngón tay quéo lại hoặc
thành sẹo nơi tiếp xúc của cán bút với đầu lóng tay".
Khổ nhọc là thế nhưng kết quả thật mong manh . Cuối cùng
, nhà thơ đành giao cho người bạn thân nhất của mình là
nhà thơ Quách Tấn. Ông Quách Tấn cũng không lo nổi công việc
xuất bản nên nhà thơ Hàn Mặc Tử đành gửi gắm và đặt
tất cả hy vọng vào một nhà thơ xứ Bắc - Thế Lữ. Sau
nhiều ngày theo dõi, thúc giục, Hàn Mặc Tử nhận được
tin "Kết thúc công việc in thơ". Thế Lữ cho biết , trên chuyến
tàu xuôi về Hải Phòng , tập thơ của ông đã bị bỏ quên
và không tìm lại được ...
Sau đó , Truyện ký "Hàn Mặc
Tử" của nhà nghiên cứu phê bình văn học Trần Thanh Mại
ra đời đã xảy ra tranh chấp và đưa đến vụ kiện .Theo
lời nhà thơ Hoàng Diệp, người thưa kiện là nhà thơ Quách
Tấn cho rằng , nhà văn Trần Thanh Mại trong lúc phê bình đã
trích thơ và văn quá nhiều , có khi chép trọn cả bài và
việc làm này có hại về sau này khi gia đình của Hàn Mặc
Tử hoặc Quách Tấn cho xuất bản thơ chàng . Người bị kiện
là nhà văn Trần Thanh Mại thì lý luận là , muốn giới thiệu
một thi phẩm điều thiết yếu là phải trích những đoạn
thơ hay ở trong thi phẩm ấy . Tranh luận mãi, cuối cùng sự
việc được đưa ra tòa án . Đây là lần đầu tiên nước
ta có một bản án mang tính cách văn nghệ : "Việc in và trích
thơ Hàn Mặc Tử". Nhà thơ Hoàng Diệp nhận định, trong vụ
án này, người có đầy đủ tư cách pháp lý để in và trích
thơ Hàn Mặc Tử thưa kiện một người thiếu tư cách ấy
về lỗi trích thơ quá nhiều mà người này lại say mê thơ
Hàn Mặc Tử , muốn phê bình và giới thiệu một kỳ tài
cho độc giả bốn phương. Công việc phê bình một tác phẩm
bao giờ cũng cần kèm theo những dẫn chứng cụ thể để
làm cho luận thuyết của mình thêm vững chắc. Và thế là,
theo nhà thơ Hoàng Diệp cả hai bên nguyên và bị cáo đều
đúng lý. Ông cho biết, khi phiên tòa được triệu tập người
ta chưa bao giờ thấy một điều khoản nào của Bộ hay Hình
luật Việt Nam từ trước đến nay nói về tính cách của
những vụ kiện thuộc về loại này . Cho nên đến ngày vụ
kiện được đem ra xử thiên hạ hiếu kỳ đến xem rất đông
, nhiều nhất là giới văn nghệ sĩ, học giả, công chức,
học sinh ở Cố đô . Ngồi ghế chánh án là ông Phủ thừa,
tỉnh Thừa Thiên, một nhà văn nổi tiếng - ông Nguyễn Tiến
Lãng. Vị quan tòa nhà văn này đã theo dõi cuộc đối thoại
giữa nhà thơ Quách Tấn và nhà văn Trần Thanh Mại từ lâu
nên ông đã đưa đến một kết luận mà theo nhà thơ Hoàng
Diệp là rất khéo léo, hợp tình hợp lý và nhất là không
căn cứ vào một luật lệ nào cả. Theo ông Chánh án, thi sĩ
Quách Tấn không phải vì lợi riêng mà đòi cho được trọn
quyền in thơ Hàn Mặc Tử. Trái lại Trần Thanh Mại, nhà nghiên
cứu phê bình văn học cho xuất bản tập Truyện ký Hàn Mặc
Tử không bao giờ có ý nghĩ về việc làm tiền. Để kết
thúc phiên tòa, ông chỉ có lời khuyên là khi sách bán được
tác giả nên chia một số tiền lời cho gia đình Hàn Mặc
Tử. Phiên tòa chấm dứt. Một thời gian sau , nhà văn Trần
Thanh Mại đã gửi lại cho nhà thơ Quách Tấn tất cả những
tài liệu nói về Hàn Mặc Tử ( bản thảo đánh máy ). Khách
quan, nhà thơ Hoàng Diệp cho rằng, ông Nguyễn Tiến Lãng đã
mang lại cho vụ kiện một màu sắc trang nhã và hứng thú
làm cho cả đôi bên thỏa lòng chấp thuận. Vậy là ông Quách
Tấn cũng đã có đầy đủ tất cả thi phẩm của Hàn Mặc
Tử. Thời gian xảy ra vụ kiện là 1942 mãi đến năm 1945,
ngoài tập Truyện ký Hàn Mặc Tử của nhà văn Trần Thanh
Mại, giới yêu thơ vẫn chờ đợi "Toàn tập thi ca Hàn Mặc
Tử" nhưng tuyệt nhiên không có. Chiến cuộc 1945 bùng nổ.
Tôi cảm nhận được tâm trạng ngậm ngùi của nhà thơ Hoàng
Diệp khi ông trải lòng qua trang viết : "Không bao giờ thơ
của thi sĩ được xuất bản toàn tập. Quách Tấn đã bỏ
qua một cơ hội mà suốt đời không thể nào gặp lại được.
Chính thi sĩ Quách Tấn đã thú nhận điều ấy vào năm 1956
tại Huế rằng, tất cả thi phẩm của Hàn Mặc Tử mà thi
sĩ đã thu thập được đều mất cả sau ngày thi sĩ tản
cư vì chiến cuộc. Thế là hết."
Trong "Vụ kiện Trích thơ Hàn
Mặc Tử" nhà thơ, nhà nghiên cứu phê bình văn học Hoàng
Diệp đã nhận định - một nhận định nhẹ nhàng, tế nhị
nhưng sâu sắc làm cho người đọc nhất là những người
yêu thơ Hàn Mặc Tử phải lắng lòng: "Về mặt pháp lý, vụ
kiện chỉ mang tính chất của một sự dàn xếp hòa nhã. Nhưng
về phương diện tinh thần chúng ta nhận thấy còn nhiều điểm
cần được thảo luận... Nếu Trần Thanh Mại không xuất
bản tập sách "Hàn Mặc Tử" thi đàn Việt Nam có mai một
phần nào không? . Danh dự và địa vị của Hàn Mặc Tử có
phần nào sút kém đi không?. Quách Tấn có trọn quyền xuất
bản thơ Hàn Mặc Tử đã không làm được việc ấy. Ông
có lỗi gì với gia đình thi sĩ quá cố và với văn học nước
nhà". Qua việc này, để xoa dịu hồn thơ của người yêu
thơ đang quẩn quanh tìm nơi ghé lại, Hoàng Diệp đã thổi
vào hồn giới yêu thơ Hàn Mặc Tử một luồng gió nhẹ ,
trữ tình, lãng mạn rất dễ thương và đầy ý nghĩa: "Cứ
mơ ước chờ mong, cứ ra vào lối mộng, cứ phiêu diêu theo
mây theo gió để tìm gặp Hàn Mặc Tử hơn là đọc hết,
thuộc hết thơ chàng...Đọc thơ không thích thú bằng cảm
thơ... Vậy ta phải dùng tâm, dùng hồn để cảm thơ chàng
hơn là đọc bằng mắt, bằng miệng. Thơ chàng không làm nhiệm
vụ thu hút độc giả. Một phần lớn giá trị thơ chàng là
gây được nhiều sức cảm để len lỏi thật xa, thật sâu
vào những buồng góc kín đáo nhất của tâm tư con người".
Sinh thời , nhà thơ Hoàng Diệp
hay đi đây đó vui thú thơ văn nên ông có nhiều tài liệu
sống và nhiều giai thoại trong làng văn. Với cung cách điềm
đạm, gương mặt tươi vui, nụ cười hiền cùng lối dẫn
chuyện hóm hỉnh nhà thơ đã nhẹ nhàng thu hút đối phương.
Thong dong trên chiếc xe đạp, người dong dỏng cao, duyên dáng
với chiếc mũ phớt màu lam đậm trên đầu nhà thơ thả hồn
bay bổng trong từng khoảnh khắc cùng nàng thơ ra vào cõi mộng...
Hoàng Diệp nhà thơ tiền chiến.
"Một Đời Thơ" lưu dấu và "Xác Thu" vàng phai...
BÙI KIM CHI