Có một câu thơ rất hay "Con tằm dẫu thác hãy còn vương tơ" mà người viết đã nhập tâm không biết tự thuở nào. Nghe như một câu ca dao và không chừng cũng đã là ca dao. Câu thơ ấy vốn xuất xứ từ một vần thơ trong một bài "Vô đề" của Lý Thương Ẩn. Bài ấy như sau:

Vô đề ( tương kiến thì nan... )

Tương kiến thì nan biệt diệc nan
Đông phong vô lực bách hoa tàn
Xuân tàm đáo tử, ti phương tận
Lạp chúc thành hôi, lệ thủy can
Hiểu kính, đãn sầu vân mấn cải
Dạ ngâm, ưng giác nguyệt quang hàn
Bồng Lai thử khứ vô đa lộ
Thanh điểu ân cần vị thám khan

Dịch nghĩa :

1. Gặp nhau khó, xa nhau cũng khó
2. Gió xuân (gió hướng đông) không đủ sức để trăm hoa úa tàn
3. Tằm xuân đến chết, tơ mới hết
4. Ngọn nến thành tro, lệ mới khô
5. Sáng sớm soi gương, buồn cho tóc mây thay đổi
6. Ðêm ngâm thơ, chợt nhận thấy ánh trăng là lạnh lẽo
7. Bồng Lai tìm đến nhưng không nhiều lối. (Chỉ thấy một hai lối vô, mà bị các bậc trưởng bối của nàng chặn cửa mất rồi ).
8. Chim xanh hãy vì ta mà ân cần thăm dò

Bản dịch của Vương Thanh:

Khó được gặp nhau, cũng khó xa
Gió Đông chi để úa ngàn hoa
Con tằm đến chết, tơ chưa dứt
Ngọn nến thành tro, lệ hết nhòa
Sáng ngắm gương soi buồn tóc bạc
Đêm ngâm thơ lạnh bóng trăng tà
Bồng Lai đường đến đâu bao nẻo
Nhờ cánh chim xanh hỏi giúp ta

youtube video: Tương Kiến Thì Nan... phổ nhạc với tiếng hát của danh ca Đồng Lệ, và chuyển ngữ của VT: https://www.youtube.com/watch?v=pCPA3lw9nmg

Lý Thương Ẩn sở trường về luật thi. Ða số những bài thơ của ông là đường luật, phần còn lại theo thể tứ tuyệt và ngũ ngôn. Sau đây là một bài thơ tứ tuyệt nổi tiếng của ông:

Thường Nga

Vân mẫu bình phong chúc ảnh thâm
Trường hà tiệm lạc, hiểu tinh trầm
Thường Nga ưng hối thâu linh dược
Bích hải thanh thiên dạ dạ tâm

Người viết rất thích câu cuối trong bài này. Câu "Bích hải thanh thiên dạ dạ tâm" đọc lên, nghe âm điệu vừa mạnh mẽ, tình ý lại triền miên. Sau đây, xin giới thiệu bài Vô Ðề (Lai thị không ngôn...)

Vô đề (Lai thị không ngôn...)

Lai thị không ngôn khứ tuyệt tung
Nguyệt tà lâu thượng ngũ canh chung
Mộng vi viễn biệt đề nan hoán
Thư bị thôi thành mặc vị nùng
Lạp chiếu bán lung kim phỉ thuý
Xạ huân vi độ tú phù dung
Lưu lang dĩ hận Bồng sơn viễn
Cánh cách Bồng sơn nhất vạn trùng

Dịch nghĩa:

1. Ðến thì chỉ nói vu vơ, đi thì biệt tích
2. Trên lầu, trăng xế, chuông điểm canh năm
3. Trong mộng xa cách nhau, kêu khó thành tiếng
4. Thư giục mau xong, mực còn chưa đậm.
5. Ánh nến mờ soi con chim trả bằng đồng
6. Mùi xạ hương thoang thoảng trên (vải, màn, lụa, ...) được thêu hoa sen
7. Chàng Lưu hận non Bồng xa xôi
8. Nay ta lại cách non Bồng một vạn tầng

Bản dịch của vuơng-thanh:

Gặp nhau, chỉ nói vu vơ
Ra đi biền biệt, mịt mù tăm hơi
Trăng tà, gác vắng chờ Người
Canh năm đã điểm, ôi lời hứa suông !
Trong mơ, xa cách nghìn trùng
Mộng khôn thành tiếng, lòng buồn không thôi
Thư tình ai vội đôi lời
Chữ chưa ráo mực, bóng người phương nao
Nến soi cánh phụng nghiêng chào
Mùi hương còn thoảng lụa đào thêu sen
Chàng Lưu thương tiếc non tiên
Bồng sơn nay lại vạn triền núi xa...

Bây giờ xin giới thiệu một bài thơ được coi là bí ẩn vào bậc nhất trong vườn thơ Ðường Thi mà thi hào Nguyễn Du đã dịch mấy câu trong truyện Kiều như sau:

Khúc đâu đầm ấm dương hòa
Ấy là hồ điệp hay là Trang sinh
Khúc đâu êm ái xuân tình
Ấy hồn Thục đế hay mình đỗ quyên
Trong như ngọc dỏ duềnh quyên
Ấm như hạt ngọc Lam Ðiền mới đông...

Những câu thơ trên tả tiếng đàn của Thúy Kiều trong ngày sum họp với Kim Trọng sau mười sáu năm xa cách. Tình ý vui vẻ không giống như nguyên tác đượm nét u hoài. Có lẽ Nguyễn Du muốn nói lên cái ý "tẻ vui cũng tại lòng này". Vì cùng một bản nhạc ấy, mà trước kia khi nghe Kiều dạo đàn, Kim Trọng đã phải than rằng : "Rằng hay thì thật là hay, nghe vô ngậm đắng nuốt cay thế nào". Sau đây là nguyên tác của khúc đàn đó:

Cẩm Sắt

Cẩm sắt vô đoan ngũ thập huyền
Nhất huyền nhất trụ tứ hoa niên
Trang sinh hiểu mộng mê hồ điệp
Vọng đế xuân tâm ký đỗ quyên
Thương hải, nguyệt minh châu hữu lệ
Lam Ðiền, nhật noãn ngọc sinh yên
Thử tình khả đãi thành truy ức
Chỉ thị đương thời dĩ võng nhiên

Dịch nghĩa :

1. Ðàn gấm cớ sao lại năm mươi dây
2. Mỗi dây mỗi trục nhớ thời tuổi trẻ
3. Trang sinh trong giấc mộng sớm, hóa thành cánh bướm
4. Tấm lòng xuân của vua Thục đế sống lại trong tiếng hót của chim quyên
5. Biển rộng, trăng sáng, hạt châu long lanh nước mắt
6. Lam Ðiền, ngày nắng ấm, ngọc bốc khói
7. Mối tình này có thể trở thành một kỷ niệm đẹp (để ta thường hoài niệm )
8. Chỉ tiếc là thuở ấy lòng ta đầy nỗi buồn rầu, chán nản

Vương Thanh phỏng dịch :

Ðàn gấm, năm mươi sợi ảo huyền
Từng dây, từng trục gọi hoa niên
Trang sinh, mộng sớm mơ hồn bướm
Thục đế, lòng xuân gửi tiếng quyên
Trăng sáng, lệ châu nhòa Bích Hải
Nắng hanh, khói ngọc tỏa Lam Ðiền
Tình này ôn lại còn thương cảm
Một thuở đau lòng chữ nợ duyên

youtube video: nhạc phổ ấng thơ Cẩm Sắt của Lý Thương Ẩn, Trần Gia trình bày, VT chuyển ngữ qua tiếng Việt. https://www.youtube.com/watch?v=_0TsEQdD774

Ðàn thuở ấy chỉ có hai mươi lăm dây, năm mươi năm tuổi xuân thì lại là quá dài, cho nên chỉ hai câu đầu đã là đề tài bàn luận khó mà đưa đến một giải nghĩa thỏa mãn mọi người. Câu thứ năm "châu hữu lệ" dùng điển tích thần thoại những nàng người cá ở Nam Hải, khi khóc, những giọt nước mắt kết đọng thành hạt châu. Câu thứ sáu là một đề tài để bàn luận, suy gẫm. Lam điền nên hiểu theo nghĩa "ruộng xanh" hay nên hiểu theo nghĩa một địa danh ? Lam Ðiền cũng là tên một nơi chuyên sản xuất ngọc. Còn ngọc bốc khói lại là như thế nào.

Nếu hiểu theo nghĩa "ruộng xanh" thì câu sáu có thể giải thích như sau. Nắng ấm buổi sớm, những giọt sương lóng lánh như ngọc trên ruộng xanh bốc lên thành khói. Tuy nhiên trong thơ, hạt châu đã có thể kết đọng từ nước mắt, thì ngọc bốc khói cũng có thể là từ một điển tích nào đó mà thôi.

Theo thiển ý người viết, tác giả mượn tiếng đàn để tả về mối tình với một thiếu nữ. Chàng thì đa tình như Thục Ðế còn nàng thì mơ mộng như một Lâm Ðại Ngọc khóc hoa rơi, với đôi mắt sâu thăm thẳm như biển cả, long lanh những giọt châu lệ của những nàng tiên người cá khi xa cách người yêu. Tiếc là mối tình tuy đẹp như huyền thoại, nhưng lại mong manh như khói ngọc Lam Ðiền, để cho thi nhân ôm một mối hận lòng, và để lại cho ngàn sau những vần thơ diễm tuyệt.

vương-thanh
tháng tư năm 2005
2^nd revision: 2021