Xa Saigon lâu rồi nhưng vẫn nhớ sáu mươi bậc thang xanh biếc cùng ba tấm Mosaic ở thương xá Tax như lời chào bé con Sè Goòng vốn xa lạ với kiến trúc lộng lẫy dường ấy. Cầu thang và những tấm thảm gạch Mosaic là món quà từ biển khơi mở đầu cuộc gặp gỡ bất ngờ giữa Cận Đông bí ẩn với Viễn Đông xa vời. 

Báo chí và dư luận gần đây nhắc cầu thang và những tấm Mosaic mang tính "lịch sử và văn hoá". Lịch sử và văn hoá ấy là gì? Từ đâu đến? Bởi ai? Bài viết ngắn này như một lời giới thiệu muộn màng và lời chào cuối đến những vô danh đã một lần biến "Lịch sử và văn hoá" Saigon thành chuyện Ngàn Lẻ Một Đêm.

Một chút lịch sử

Mosaic khởi từ 4000 năm ở Hy Lạp. Thế giới ca tụng bích họa trên trần nhà nguyện Sistine ở Vatican tuyệt tác phẩm của Michelangelo vẽ (1508-1512) nhưng quên đi bức họa khổng lồ Mosaic 272x 513 cm, TK1 TTL, hiện ở tại Viện Bảo Tàng quốc gia ở Naples, nét như ảnh chụp bây giờ.

Văn minh vùng Mesopotamie nâng Mosaic lên hàng nghệ thuật. Mesopotamie bây giờ là Iraq, Kuwait, đông-bắc Syria, đông-nam Thổ Nhĩ Kỳ và tây-nam Iran. Nghệ sĩ Islam sáng tác Mosaic dựa trên niềm tin tôn giáo và kiến thức, mục đích không ca ngợi thượng đế vô hình mà cố gắng diễn tả những gì thượng đế tạo ra. Khó giải thích nhất là không gian bao la, càng cao rộng càng gần với sự thật trong suốt. Điều này giải thích người Islam không ngại sa mạc núi đồi hay biển rộng. Chính thương nhân Nabatean của khối Ả Rập làm chủ Con Đường Tơ Lụa cả trên bộ lẫn trên biển. Khát vọng này biến các đền thờ Islam có hình vòm gắn Mosaic như bầu trời xanh chi chít ngàn sao. TK8, Mosaic phát xuất từ Perse tức Iran/Ba Tư bây giờ, trở thành nghệ thuật trang trí các đền thờ Islam/Hồi giáo.

Mosaic là gì?

Mosaic, đọc là mô-zê-ík, là nghệ thuật lắp ghép các mẩu vật liệu thành một bức tranh trên đền thời, tháp, đồ đạc, vườn hoa, giếng, lối đi, hồ bơi... Vật liệu là gốm, gạch, sỏi, kiếng, gỗ... được đẽo nhỏ xíu gọi là tessera (số nhiều là tesserae). Tesser từ tiếng Hy Lạp là đất. Tessera phải nhỏ hơn 2cm, nếu lớn hơn thì không phải là Mosaic.

Nơi làm Mosaic cổ điển và truyền thống là Ravenna ở Italy, Warka ở Iran, Fes ở Maroc. Vật liệu làm tesserae cho Mosaic ở Tax sản xuất từ Fes, nên bài này chỉ nói về Fes.

Fes, kinh thành huyền bí?

Fes là kinh đô triều đại Idrisis từ 789, tiếp tục là kinh đô xứ Maroc cho đến năm 1912 bị Pháp đô hộ. Tín đồ Muslim coi Fes là thánh địa phía Tây, so với thánh địa phía Đông là Mecca. Trường đại học al-Qarawiyyin xây dựng từ 859, đại học cổ nhất thế giới. Nhiều đền đài theo phong cách Islam, dùng gạch ngói sản xuất tại Fes. UNESCO công nhận kinh thành Fes là di sản thế giới. Fes được giới mỹ thuật phong tặng là Athens của châu Phi. Cư dân Fes, 57% người Ả Rập, 30% người Berber, còn lại là những giống dân khác. Sự pha trộn từ ngàn năm cho ra đời những tác phẩm âm nhạc kiến trúc thủ công…như bông hoa xinh đẹp huyền bí trên mặt quả địa cầu.

Mosaic ở Tax thoát thai từ khung cảnh huy hoàng trên. Nghệ sĩ Maroc sáng tác hình kỷ hà đối xứng cực kỳ chích xác như sinh viên toán dù ngàn năm trước chưa có bút chì và compass.

Kỹ thuật làm Zellij cho Mosaic Tax

Kinh thành Fes gọi kỹ thuật làm Mosaic là Zellij. Fes sản xuất gạch Zellij làm bằng tay từ TK10 cho tới bây giờ. Công đoạn làm Zellij rất giống làm đồ gốm. Gạch Zellig còn gọi là gạch gốm/ceramic tile, khác với những loại gạch khác bằng xi măng hay xi-măng trộn đá dăm, rơm... Từ đoạn này sẽ dùng chữ Zellij ám chỉ kỹ thuật làm tesserae ở Fes.

Chỉ Fes mới có đất sét làm Zellij. Gạch làm bằng đất sét nơi khác không thể đẽo thành tessera được. Vật liệu trong sách vở tiếng Anh - clay, mud, cement, adhesivce - không thể hiểu là đất sét, bùn, xi-măng, keo dính…như ở nơi khác. Ngâm sét nhiều ngày cho mềm, nhào bằng chân cho thật nhuyễn, nhặt bỏ sỏi, nặn thành miếng 10x10cm như trong hình, phơi nhiều ngày ngoài nắng, bỏ lò nung 1200 độ. Bã trái olive sau khi ép làm dầu olive dùng đốt lò. Gạch được tráng men màu (một mặt), bỏ lò lần thứ hai nhiệt độ thấp hơn. Gạch nung xong, nghệ sĩ dùng lông chim chấm mực vẽ trên gạch rồi dùng búa rất sắc đẽo (không phải cắt) thành từng miếng nhỏ như ảnh dưới.

(Tư liệu của Faissel Farhi, West Holywood, California)

Làm Zellij là nghề cha truyền con nối hay từ thầy tới trò. Ngàn năm trước chỉ một mình Maalems làm một công trình từ A đến Z. Nghệ sĩ hoàn toàn tưởng tượng trong đầu. Muốn lưu lại, chỉ có cách ghi tesserae trên cát, trên đất. Được gọi là maalems/thợ cả, cần tuổi đời và kinh nghiệm, mới được khoác tấm áo trắng quí tộc. Ở xã hội Muslim, Zellij là dấu hiệu nơi gia đình thượng lưu. Zellij là biểu tượng cho phẩm chất cao quí, sự giàu có và địa vị xã hội. Một dinh thự với vườn hoa phòng nguyện, cầu thang, thư viện, bếp…phải xây từ 5 đến 10 năm, Maalems dọn ở hẳn trong gia đình, được đối đãi như thượng khách, lắng nghe từng người để truyền tâm tình đó vào đường nét Zellij. Nếu còn độc thân, Maalems có khi kết hôn với con gái chủ nhà. Do đó, Maalems có ảnh hưởng lớn nơi cộng đồng vì người Muslim cầu nguyện 5 lần trong ngày lấy cái đẹp xung quanh thay thế cho tiên tri Allah, vì "Allah thì tuyệt mỹ và ngài yêu sự tuyệt hảo".

Photo dưới đây, một trong hai cách ráp tesserae thành môt bức tranh: mặt phải tesserae có tráng men úp xuống đất...Mọi sai sót không thể sửa chữa được. Chi tiết này cho thấy trở nên một Maalems đòi hỏi kinh nghiệm biết là bao. Dù bây giờ đã có giấy bút, thợ vẫn làm theo chỉ dẫn của Maalems.
 
 

Ngày cuối cùng, Tax đóng cửa lúc 2: chiều 25/9/2014, một sinh viên kiến trúc đã lượm được miếng tesserae này lúc 1:20 chiều, trân trọng gói mang về như kỷ niệm cuối cùng với Tax. Bạn ấy ghi "Lượm ðược 1 mảnh mosaic ðo thì thấy không phải hình vuông, mà gần vuông ngang dọc là 17-17 dày gần 5mm, dưới có chữ H- nó bị cạy lên bởi người ta đặt thùng loa". Tesserae này và Tesserae ở photo trên có màu đất sét ở Fes.
 

Năm 1994, Bill Gates mua cuốn Leicester Codex chép tay của danh họa nổi tiếng Leonardo da Vinci có niên đại 500 tuổi, với giá chính xác là 30,8 triệu USD. Những miếng Mosaic Tax không đánh giá được thành tiền. Mosaic Tax không chỉ có tuổi đời đúng 90 năm mà lịch sử trải dài 2000 năm. Mosaic Tax không đến từ Paris mà từ kinh đô Fes. Đất sét không từ Saigon mà từ vùng núi xứ Fes. Trí tưởng tượng không từ Leonardo da Vinci mà từ một sư phụ người Maroc vô danh.

Còn ba ngày nữa là đến tháng 11/2014, không chỉ riêng ngành kiến trúc mỹ thuật Việt lưu tâm tới số phận của ba miếng Mosaic Tax, mà cả thế giới mỹ thuật Islam cũng chờ đợi xem định mệnh có mỉm cười với Mosaic không.

Thật vậy, trên đường đi tìm lý lịch của Zellij nơi Mosaic Tax, chúng tôi may mắn gặp Faissel Farhi, hậu duệ của Maalems từ Fes, dòng nghệ sĩ làm tesserae. Mosaic thương xá Tax

quả là một viên ngọc trai trôi từ chân trời văn hóa khác nhưng không phân chia thế giới mà làm người ta xích lại gần nhau.

Xin đón xem bài tới, cuộc gặp gỡ cảm động 90 năm sau ngày tesserae từ xứ Fes cặp bến Saigon.

Trần Thị Vĩnh-Tường
California, 27/10/2014

Chú thích:

Có lẽ Mosaic là thông điệp thêm trong trí nhớ của người Sè Gòong về một mảnh đời của chính mình nên có tới 2000 mảnh tin/bài viết về kỷ niệm, cảnh quan, kiến trúc.... về Thương xá Tax. Y

Youtube https://www.youtube.com/watch?v=_Z-v2xQf14c

ghi chú “Thương xá Tax đóng cửa, cửa kẹt phải mở lên đóng lại. (25-9-2014 lúc 14h00) Anh em đứng quay phim chụp hình phút cuối". Một sinh viên cho hay, cửa cuốn ngưng lại đôi giây, cố gượng mở lên lần nữa trước khi sập hẳn xuống, giống như vuốt mắt lần cuối! Một so sánh ngắn gọn cho một Saigon chết non khi còn đang sống trẻ. Ôi Sè Gòong!!