Cùng với các tập thơ đã xuất bản như Mưa nguồn, Lá hoa cồn, Bài ca quần đảo, Sa mạc trường ca, Rong rêu, Đêm ngắm trăng, v.v., Bùi Giáng (1926 - 1998) còn được công chúng biết tới qua ngòi bút dịch thuật, bình luận văn học và triết học. Tuy nhiên, ít người biết Bùi thi sĩ khoái vẽ, lại vẽ nhiều. Do đó, khá đông người - đặc biệt là những kẻ hâm mộ Bùi tiên sinh - tỏ vẻ thích thú khi nhận được thông tin từ bài Một bức tranh lở dở của Hoàng Hoài Sơn đăng báo Tuổi Trẻ xuân Tân Tị 2001: "Bùi Giáng vẽ nhiều. Tại Việt Nam hiện có khoảng 10 - 15 bức tranh do ông vẽ bằng bút chì đen, bút sắt. Nhưng tranh màu thì cho đến thời điểm này dường như Chân dung lở dở là bức duy nhất còn lại."

Bức tranh vừa nêu vốn được Bùi Giáng sáng tác vào khoảng năm 1966 - 1967 bằng bột màu / gouache trên giấy kích cỡ 105 x 63cm, mô tả một phụ nữ khả ái và đượm buồn giữa nền xanh lục nhạt. Phía dưới bức tranh, người vẽ ký tên bên góc trái, còn góc phải thì ghi luôn nhan đề: Chân dung lở dở.

Bài báo của Hoàng Hoài Sơn cho hay rằng trước kia, bức tranh này treo trong nhà ông Bùi Hộ (anh ruột của Bùi Giáng); đến năm 1975, ông Hộ ra nước ngoài thì ông Bùi Văn Ký (em ruột của Bùi Giáng) đem tranh về Thủ Đức (TP.HCM) rồi sau đấy lại chuyển xuống Long Đất (Bà Rịa - Vũng Tàu) ⁽¹⁾. Khoảng năm 1992 - 1993, do uống rượu, thiếu tiền, ông Ký đem tranh bán cho chủ quán được... chục nghìn đồng. Năm 1976, Phạm Bùi Nam Liên (cháu gọi Bùi Giáng bằng cậu ruột) xin chuộc tranh ấy với giá 1 triệu đồng. Bài báo nọ khép lại bằng đoạn: "Nam Liên cho biết thời gian qua, một vài Việt kiều đánh tiếng muốn mua lại bức Chân dung lở dở, có người trả đến 3.000 USD, nhưng anh đều từ chối. Với anh, bức tranh này chưa thể định giá."

Đọc xong bài báo vừa dẫn, bản thân tôi lấy làm phân vân. Phải chăng tại nước ta hiện có khoảng 10 - 15 tranh bút chì, bút sắt của người sáng tạo Lá hoa cồn? Và tranh màu của Bùi Giáng thì chỉ còn Chân dung lở dở là tác phẩm duy nhất ở Việt Nam ư?

Thắc mắc đó bật ra quá hợp lý, bởi trước đó, ngay tại TP.HCM, tận mắt tôi đã được xem hàng loạt tranh nguyên bản của Bùi Giáng, cả tranh đen trắng (bút chì, bút bi, bút mực, v.v.) lẫn tranh màu. Và ngay trước khi viết những dòng này vào dịp cận Tết Nhâm Ngọ 2002, đích thân tôi thử kiểm tra lại, đủ để khẳng quyết: riêng tính tranh màu của Bùi Giáng thì tại Việt Nam hiện còn không chỉ một bức.

Bùi Giáng vẽ gì? Nhiều nhất ắt là bao hồng nhan mà ông thường xuyên réo gọi từ thôn nữ nhu mì đến cô em mọi nhỏ cho tới Thúy Kiều, Thúy Vân, Marilyn Monroe, Brigitte Bardot, và cả... nữ hoàng Cléopâtre. Bùi tiên sinh cũng ký họa những nhân vật mà ông gặp, ông quen, và / hoặc ông thương, ông nhớ: nào ca sĩ Hà Thanh, nào thiền sư Trí Hải, nào Kim Cương nương tử, v.v.

Ngộ nghĩnh và độc đáo là các bức tự họa, chẳng hạn bức Tự họa mà chơi vẽ vời cho tốt đẹp!!

Hàng chục bức vẽ như thế hiện vẫn được nhiều người lưu giữ làm kỷ vật. Trong số đó có nữ nghệ sĩ Kim Cương, nhà thơ Huy Tưởng, nhà thơ Nguyễn Lương Vỵ, và kẻ viết bài này. Ấy là tranh đen trắng. Còn tranh màu?

Bộ sưu tập của gallery Tự Do ở trên đường Hồ Tùng Mậu (Q.1, TP.HCM) có 2 bức tranh của Bùi Giáng vẽ màu nước / aquarelle trên giấy.

Một bức khổ 63 x 47,5cm, vẽ chân dung phụ nữ mở đôi mắt quá to, mắt trái lớn hơn mắt phải, trên phông / fond lốm đốm đa sắc kiểu trường phái ấn tượng / impressionisme. Non nửa diện tích phía dưới của bức tranh, cũng trên nền đa sắc lốm đốm, là câu thơ được viết bằng màu vàng: Chị lùa bò vào Hy Lạp mù sương. Góc trái bên dưới, Bùi Giáng ký tên bằng màu nâu thẫm. Có thể lấy nguyên dòng thơ ấy làm nhan đề bức tranh này.

Còn bức kia khổ 26 x 40cm với gam màu xanh dương, là một tác phẩm tạo hình theo phong cách abstrait - hiểu nghĩa trừu tượng cũng được, mà lơ đễnh cũng được. Bùi Giáng ký tên ở góc phải phía dưới và chưa đặt nhan đề, nên tạm gọi Không đề. Xin thêm rằng Bùi tiên sinh từng vẽ cả "xê-ry" tranh Không đề.

Trần Thị Thu Hà - chủ nhân gallery Tự Do và là em ruột của Trần Thị Thu Vân tức nhà văn Nhã Ca - cho tôi biết rằng bà đã "tậu" đôi bức tranh này từ nhà báo Phạm Mạnh Hiên. Bức Chị lùa bò vào Hy Lạp mù sương, bà mua vào năm 1995. Bức Không đề, bà mua ngày 11-4-1996. Cả 2 bức tranh thuộc bộ sưu tập riêng của vợ chồng bà, hoàn toàn không bán.

Tôi liền liên lạc với Phạm Mạnh Hiên, nghe anh kể:

- Hồi 1973, tại Sài Gòn, sau khi thực hiện tạp chí Văn số chuyên đề Bùi Giáng, mình mới gặp và đi lại thường xuyên cùng trung niên thi sĩ. Hôm nọ, Bùi Giáng đưa mình xuống Thủ Đức thăm nhà bào đệ Bùi Văn Ký. Ổng lấy tặng mình cả bộ tranh gồm 7 - 8 bức. Sau, thấy bạn bè thích, mình có cho mấy bức. Như cho Đặng Tấn Tới và Nguyễn An Đình ngoài Bình Định. Bức tranh mà Đình giữ thì nay đã hỏng, vì nhà bị bão. Bức Tới giữ vẫn còn nguyên. Một bức, mình cho họa sĩ Đinh Cường hiện định cư bên Hoa Kỳ. Một số bức khác, thú thật là do hoàn cảnh khó khăn, mình đem bán, chỉ giữ 2 bức là Chị lùa bò vào Hy Lạp mù sương và Không đề. Cuối cùng, mình cũng chẳng giữ nổi 2 bức đó, vì... túng. Mình đành nhượng cho gallery Tự Do với giá mỗi bức 200 USD.

Theo tìm hiểu của riêng tôi, vẫn còn một tranh màu khác do Bùi Giáng vẽ đang nằm trong bộ sưu tập của Cao Hải - một doanh nhân kiêm nhà chơi tranh hiện trú tại TP.HCM.
 

2

Khác với thi sĩ Bùi Giáng, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn (1939 - 2001) từ lâu từng được mọi người biết tiếng là ngoài việc soạn ca khúc, còn làm thơ, viết tùy bút, và vẽ. Từ thời trẻ, sớm đam mê "tiếng nói của hình và sắc", Trịnh Công Sơn đã kết thân với nhiều họa sĩ tài năng như Trịnh Cung, Đinh Cường, Tôn Thất Văn, Bửu Chỉ, v.v. Không khí làm việc trong các atelier / xưởng vẽ của bạn bè mà Trịnh Công Sơn thường xuyên lui tới thực sự kích thích chàng troubadour / kẻ hát rong (chữ dùng của Văn Cao trỏ Trịnh Công Sơn) kiếm tìm và phát hiện khả năng biểu đạt nội tâm cùng phản ánh ngoại giới thông qua một ngôn ngữ nghệ thuật khác: tạo hình. Một số phác thảo bằng chì hoặc than, tốc họa ⁽²⁾ hay hồi họa⁽³⁾ bằng bút mực hoặc bút bi, cùng những bức màu nước hoặc sơn dầu trên giấy khổ nhỏ mà Trịnh Công Sơn hoàn thành vào thập niên 1960 và 1970 đã cho thấy chanter / người ca thơ (cũng chữ dùng của Văn Cao trỏ Trịnh Công Sơn) vẽ cũng dễ, tương tự viết bài hát, như nhận xét của nhạc sĩ Nguyễn Xuân Khoát: "Trịnh Công Sơn viết dễ như lấy chữ từ trong túi ra".

Bức sơn dầu trên giấy Diễm xưa - trùng nhan đề một ca khúc quen thuộc - của Trịnh Công Sơn vẽ chân dung nàng Ngô Vũ Bích Diễm vào năm 1963 là ví dụ.

Một ví dụ khác là tranh màu nước kết hợp bút sắt chạy contour / đường viền năm 1972 mà Trịnh Công Sơn đã in trong tập Tự tình khúc. Phong cách và kỹ thuật thể hiện đôi bức tranh này còn cho thấy sự ảnh hưởng của nhóm "hoạ sĩ trẻ" một thời, mà Đinh Cường nổi bật.

Tuy nhiên, mãi tới năm 1989, tại Nhà hữu nghị Tiệp Khắc ở TP.HCM, lần đầu tiên Trịnh Công Sơn mới chính thức trưng bày tranh của mình trước công chúng. Đó là cuộc triển lãm hội hoạ chung với Đinh Cường và Đỗ Quang Em. Thật ra, trước đấy một năm, Trịnh Công Sơn đã cùng Đinh Cường và Tôn Thất Văn mở một salon tranh tại nhà riêng trong ngõ hẻm trên đường Phạm Ngọc Thạch, Q.3, TP.HCM. Cuối năm 1990, đầu năm 1991, cuộc triển lãm tranh chung của Trịnh Cung, Đỗ Quang Em và Trịnh Công Sơn đuợc tổ chức liên tiếp tại hai địa điểm, từ nội thành ra ngoại ô. Đợt trước mở cửa từ ngày 15-12-1990 đến ngày 2-1-1991 tại khách sạn Ritz, Q.1. Đợt sau mở cửa từ ngày 5 đến ngày 20-1-1991 trong trang viên Con Nai Vàng, Thủ Đức. Cuộc triển lãm này đã xuất hiện một ngộ nhận vui vui. Số là banderole / biểu ngữ được ghi liền mạch, không phết phẩy: Trịnh Cung Đỗ Quang Em Trịnh Công Sơn triển lãm tranh sơn dầu. Có người liền nghĩ rằng đây là phòng tranh của cây cọ Trịnh Cung Đỗ Quang, em ruột của Trịnh Công Sơn. Họ hỏi thẳng điều đó với nhạc sĩ họ Trịnh, và ông đã thuật lại qua đoản văn Nhật ký ghi chậm, tháng mười hai, tháng giêng đăng trên Kiến Thức Ngày Nay xuân Tân Mùi 1991: "Đời sống có những nhầm lẫn trẻ thơ, không nên giận dỗi."

Hai đợt triển lãm liên tiếp vừa kể đã bộc lộ một Trịnh Công Sơn qua lăng kính thẩm mỹ thị giác. Đó là một nghệ sĩ thơ mộng và hồn nhiên "như trẻ nhỏ ngồi bên hiên nhà" ⁽⁴⁾ hoặc "như là người lạc trong đô thị" ⁽⁴⁾ qua các tranh sơn dầu tĩnh vật Hoa thạch thảo, Bóng ghế và ly đỏ cùng các bức được tác giả đặt tên Phác thảo chân dung song lại là tranh đã hoàn chỉnh - mà thu hút sự chú ý của quan khách nhiều nhất hẳn là tác phẩm vẽ một phụ nữ khoả thân có nhan đề Phác thảo chân dung sinh nhật.

Trả lời phỏng vấn của báo giới ngay tại triển lãm, Trịnh Công Sơn cũng nhận rằng:

- Tôi làm quen hội hoạ từ atelier của các bạn tôi hồi còn rất trẻ, và sau đó qua sách vở, qua tranh của những cây cọ bậc thầy trên thế giới. Những tranh vẽ đầu tiên của tôi là vào năm 1963, nhưng vẽ dầu trên toile ⁽⁵⁾ để triển lãm chung với anh em hoạ sĩ thì sự thật là tôi mới chơi mấy năm gần đây. Những gì tôi không nói được bằng ngôn ngữ âm nhạc thì tôi nhờ ngôn ngữ màu sắc. Nếu cả hai phương tiện này không chuyển tải hết tình cảm và suy tưởng của tôi, thì tôi tìm đến ngôn ngữ văn chương.

Nếu thế, những Mưa hồng, Hạ trắng, Nắng thuỷ tinh, Môi hồng đào, Vàng phai trước ngõ, Rừng xanh xanh mãi, Hoa vàng mấy độ, Rồi như đá ngây ngô, v.v., được chính tác giả tự trình bày, không phải bằng giọng hát và tiếng đàn, mà bằng đường nét và màu sắc đầy sáng tạo thì vẫn Cho đời chút ơn như nhan đề một ca khúc của Trịnh Công Sơn đấy chứ. Bao tĩnh vật và giai nhân cứ Yêu dấu tan theo từng nhát pinceau / cọ theo mạch cảm hứng ngỡ chừng bất tận.

Ngẫm cho cùng, viết hoặc vẽ hoặc đàn hát về bất kỳ cái gì, nghệ sĩ nào cũng cốt bộc lộ mình, cũng nhằm bày tỏ Tự tình khúc. Do đó, người xem chẳng lấy làm lạ khi đến dự cuộc triển lãm cuối đời của Trịnh Công Sơn. Cuộc triển lãm ấy chung với Đinh Cường và Bửu Chỉ tại gallery Tự Do, kéo dài tròn tháng, từ ngày 2-8 đến 3-9-2000. Trong tổng số 10 tranh của Trịnh Công Sơn, gần nửa là tự hoạ. Bức Chân dung tự hoạ với gam màu vàng-đỏ-đen vẫn được nhiều sách báo sử dụng, như bìa cuốn Trịnh Công Sơn - người hát rong qua nhiều thế hệ của nhiều tác giả (NXB Trẻ, 2001).

Lại thêm bức Tự hoạ, Trịnh Công Sơn vẽ chân dung mình với tông hồng ấm áp, dường như mãi Ru em từng ngón xuân nồng. Bức Vòng phấn trắng cũng là chân dung Trịnh Công Sơn tự hoạ với tông đen. Rồi bức Cõi riêng tư của nhạc sĩ cũng là một hình thức self-portrait⁽⁶⁾. Bốn hoạ phẩm này nay thuộc quyền sở hữu của bốn tư nhân.

Và trong toàn bộ di sản mỹ thuật mà Trịnh Công Sơn lưu lại đó đây giữa cuộc đời này, quả thật tôi chẳng nắm vững trị giá kinh tế những bức acrylic và sơn dầu khổ lớn, song tôi "sướng" nhất lại là những tranh khổ nhỏ do nhạc sĩ vẽ bằng phấn tiên / pastel, bút dạ, bút sắt. Mấy chất liệu này, với kích cỡ vừa phải, rất đặc trưng cho phong thái tài hoa, tài tình, tài tử của Trịnh Công Sơn.

Bằng bút sắt hoặc bút dạ, đôi phen chỉ dăm nét nhấn nhá, Trịnh Công Sơn đã khéo "lột tả được nét tinh tế trên từng gương mặt" trong thể loại chân dung như lời bình luận của hoạ sĩ Đinh Cường. Chẳng hạn các chân dung ca sĩ Khánh Ly, hoạ sĩ Đinh Cường, tiến sĩ toán lý Ngô Văn Quế, nhà thơ Dương Tường, nhà giáo Bửu Ý, v.v., mà tiêu biểu nhất phải kể đến loạt chân dung nhà văn Nguyễn Tuân, chân dung nhạc sĩ Văn Cao và chân dung nhạc sĩ Trịnh Công Sơn tự hoạ.

Ví dụ khác khá sinh động: bức tranh phấn tiên Thiếu nữ và hoa của Trịnh Công Sơn trao tặng tôi năm 1993, dự định sẽ in bìa sách Album thơ 2 của Phanxipăng.

Năm 1973, trong cuốn Tác giả tác phẩm xuất bản tại Sài Gòn, Trần Tuấn Kiệt nhắc đôi câu khi đề cập Bùi thi sĩ: "Bùi Giáng cũng có vẽ rất nhiều tranh, nhưng sau này ông dẹp đi đâu mất cả, không nói đến nữa. Những bức tranh đó, hoạ sĩ Nghiêu Đề bảo là rất đẹp."

Một hoạ sĩ chuyên nghiệp và uy tín như Nghiêu Đề ⁽⁷⁾ khen ngợi tranh của Bùi Giáng như thế, song Bùi thi sĩ vẫn cứ là... thi sĩ họ Bùi.

Hoạ sĩ Đinh Cường tỏ rõ lòng "kết" tranh do Bùi Giáng lẫn Trịnh Công Sơn vẽ. Trong bộ sưu tập của hoạ sĩ chuyên nghiệp họ Đinh, hiện có tranh của hai nhân vật này. Đây là nhận định của Đinh Cuờng về tranh Trịnh Công Sơn qua bài Tình bạn, hồi sinh cơn hôn mê ⁽⁸⁾  : "Không gian tranh của Sơn bao giờ cũng dở dang nhưng lại đầy tinh khiết, sáng tạo. (...) Tranh Sơn thanh thoát đến hư tưởng. (...) Những hình thể mảng màu trong tranh xếp đặt ngộ nghĩnh và đầy suy tính, lại rất đúng với nguyên lý của nghệ thuật mới. Những họa sĩ chuyên nghiệp đôi lúc cũng ngợ tay, khó bóp méo hình thể và sắp xếp không gian được như vậy."

Ít nhất có một người gọi Trịnh Công Sơn là hoạ sĩ thực thụ. Trên báo Tuổi Trẻ Chủ Nhật 5-1-1989, hoạ sĩ Nguyễn Trung khẳng định: "Michel Ragon, nhà lý thuyết, người bênh vực nghệ thuật mới, nghệ thuật trừu tượng, có viết rằng trong thời đại chúng ta, không còn những họa sĩ vẽ chơi (peinture du dimanche) nữa. Rất đúng với Trịnh Công Sơn. Anh mới vẽ một vài năm và đã trở thành họa sĩ thực thụ".

Còn Trịnh Công Sơn thì sao? Đích thân Trịnh Công Sơn nhiều lần dí dỏm nhắc rằng trong hội hoạ và ngay cả âm nhạc, bản thân mình thực thụ là... amateur / tài tử / nghiệp dư. Đây, trích đoạn từ thủ bút của Trịnh Công Sơn: "Không bao giờ muốn chạm đến bờ cõi của giới chuyên nghiệp. Có hai bờ cõi: chuyên nghiệp và tài tử. Cái tài tử thường cho phép đi xa, lạc lối, mà rất mênh mông. Từ khước khuôn phép (convention) để trôi nổi trong thế giới của mộng mị, hoang đường".

Vậy trong địa hạt nghệ thuật, sự khu biệt "chuyên nghiệp" với "nghiệp dư" dường mơ hồ lắm! Người nghệ sĩ đích thực chẳng nề hà danh xưng hư hão. Rất tự nhiên, thoải mái, họ cứ say sưa phát hiện và thể hiện cái Đẹp bằng bất kỳ phương tiện nào mà họ cảm thấy thích hợp, đem lại hiệu quả thẩm mỹ như ý. Phần còn lại, xin dành để công chúng tiếp nhận và định giá cho Đoá hoa vô thường là... nghệ phẩm. ♥

(1) - Theo nghị định 152/2003/NĐ-CP do Chính phủ ban hành ngày 9 tháng 12 năm 2003, huyện Long Đất được chia thành 2 huyện Long Điền và Đất Đỏ.

(2) - Vẽ nhanh.

(3) - Vẽ theo trí nhớ.

(4) - Trích lời bài hát Tự tình khúc của Trịnh Công Sơn.

(5) - Tiếng Pháp gọi toile hay canevas, tiếng Anh gọi canvas. Đó là vải được dệt chủ yếu bằng cây gai dầu hoặc cây lanh, mà họa giới xưa nay thích dùng làm bề mặt để vẽ sơn dầu và acrylic.

(6) - Tự hoạ.

(7) - Nghiêu Đề có họ tên Nguyễn Tiếp (1939 - 1998), người Quảng Ngãi, học trường Cao đẳng Mỹ thuật Gia Định, đoạt Huy chương bạc Hội hoạ mùa xuân 1961 với tác phẩm Chân dung, là thành viên sáng lập Hội Hoạ sĩ trẻ Việt Nam năm 1966, làm Tổng thư ký Hội này giai đoạn 1973 - 1975. Định cư ở Hoa Kỳ năm 1985. Bên cạnh hội hoạ, Nghiêu Đề còn làm thơ, viết văn. Đã xuất bản tập truyện ngắn Ngọn tóc trăm năm (NXB Sông Mã, Sài Gòn, 1965).

(8) - In trong sách Trịnh Công Sơn (1939 - 2001) - cuộc đời, âm nhạc, thơ, hội hoạ và suy tưởng (NXB Văn Nghệ TP.HCM, 2001).
 
 
 

Bùi Giáng le beau gosse  / Bùi Giáng bảnh trai Tranh màu nước và phấn tiên: Trịnh Công Sơn	Chân dung lở dở.  Tranh bột màu: Bùi Giáng

Giai nhân.  Tranh bút sắt: Bùi Giáng	Tự hoạ mà chơi vẽ vời cho tốt đẹp!! Tranh bút sắt: Bùi Giáng

Chị lùa bò vào Hy Lạp mù sương.  Tranh bột màu: Bùi Giáng	Trịnh Công Sơn.  Ký họa bút bi: Bùi Giáng

Chân dung Lệ Mai tức Khánh Ly.  Tranh bút sắt: Trịnh Công Sơn. Có thủ bút của Trịnh Công Sơn và Khánh Ly	Tranh màu nước và bút sắt Chân dung tự họa cùng thủ bút Trịnh Công Sơn in trong tập bài hát Tự tình khúc của một tác giả (NXB Nhân Bản, 1972)

Diễm xưa.  Tranh sơn dầu trên giấy: Trịnh Công Sơn	Tranh sơn dầu trên vải Chân dung tự họa của Trịnh Công Sơn in bìa sách đầu tiên viết về Trịnh Công Sơn ngay sau khi nhạc sĩ qua đời (NXB Trẻ, 2001)

Bùi Giáng với Trịnh Công Sơn