Có
biết bao tin, bài, băng, ảnh, phim kịp thời và trực tiếp
ghi
nhận sự kiện lịch sử ở Việt Nam ngày 30-4-1975.
Thế
nhưng, bản thân các phóng viên - tác giả
những
tác phẩm báo chí vô cùng giá trị ấy
-
lại hiếm được ghi nhận. Dẫu tư liệu còn hạn chế,
chúng
tôi vẫn cố gắng tái hiện hoạt động
của
một số nhà báo tại Sài Gòn vào nhật điểm
đáng
nhớ đó.
Bài
này công bố lần đầu trên tạp chí
Thế
Giới Mới 132 (5-1995), đăng lại
trên
tạp chí Tài Hoa Trẻ 207+208 (24-4-2002),
bổ
đính vào tháng 4-2015.
Thứ
tư 30-4-1975 nhằm ngày 19 tháng 3 năm Ất Mão / Mẹo mãi mãi
đi vào lịch sử Việt Nam và thế giới.
Khi
chiếc xe tăng đầu tiên của bộ đội xuất hiện trước
cổng dinh Độc Lập, kim đồng hồ trên tháp chuông nhà thờ
Đức Bà gần đó chỉ 11 giờ 15 phút (tức 12 giờ 15 tính
theo giờ Hà Nội). Bà Francis Staner, phóng viên tạp chí
Time của Hoa Kỳ, lập tức hướng ống kính máy ảnh lên và
nhấn nút.
- Tôi
nghĩ phải chụp ngay chiếc đồng hồ này để xác định giờ
phút lịch sử trọng đại.
Sau
này, bà Francis Staner trao tặng tấm ảnh quý cho ban biên tập
báo Quân Đội Nhân Dân ở Hà Nội và nói vậy. Cùng với
tấm ảnh kia, bà còn chụp một số bức độc đáo khác, chẳng
hạn ảnh tốp lính Mỹ cuối cùng vội vã leo lên máy bay trực
thăng rời Việt Nam vào chiều 29-4-1975. Phối hợp với ảnh
do phóng viên người Hà Lan Hubert van Es (phóng viên hãng
thông tấn UPI) chụp cùng cảnh tượng, cùng thời điểm, các
nhà nghiên cứu lịch sử đủ tư liệu cần thiết nhằm tái
thẩm định chi tiết quan trọng: chiếc máy bay đó chẳng phải
cất cánh từ Đại sứ quán Hoa Kỳ trên đường Thống Nhất
(nay là đường Lê Duẩn) như nhiều người bấy lâu lầm tưởng,
mà từ sân thượng cao ốc Pittman Apartment trên đường Gia
Long (nay là đường Lý Tự Trọng)(1).
Đáng
lẽ bà Francis Staner đã đáp phi cơ trở về Mỹ từ chiều
29-4-1975 rồi. Suy đi tính lại, bà quyết định "bám trụ".
Francis Staner cho biết:
- Tôi
cầm chắc nán lại Sài Gòn sẽ gặp không ít khó khăn, bất
trắc. Song, đời làm báo mấy khi có dịp được chứng kiến
một sự kiện có tầm cỡ đến thế.
Nên
nhớ rằng năm 1975, nữ phóng viên Francis Staner đã xấp xỉ
lục tuần.
Một
nữ nhà báo Pháp là Françoise Demulder (tên thân mật là
Fifi)(2) được bách khoa toàn thư mở Wikipedia xem "là
phóng viên ảnh duy nhất chụp được khoảnh khắc chiếc xe
tăng 390 húc đổ cổng chính của dinh Độc Lập trưa 30-4-1975".
Thế mà suốt thời gian dài, dư luận cứ khăng khăng rằng
xe tăng 843 làm điều nọ. Những tấm ảnh của Françoise Demulder
công bố tại Việt Nam năm 1995 đã xóa bỏ ngộ nhận kia.
Một
phóng viên khác là James Filton, người Anh, cũng khước
từ lời yêu cầu di tản của Đại sứ quán Anh tại Sài Gòn
vào thời điểm đó. Chính anh đã xin phép leo lên một chiếc
xe tăng của đoàn quân giải phóng tiến vào dinh Độc Lập
và chụp được hàng loạt bức ảnh đáng giá.
Tương
tự, còn có D. Wilson - phóng viên đài BBC - đã suy nghĩ
rất lung: nên đi hay nên ở? Cuối cùng, vì đam mê nghề nghiệp,
Wilson ở lại Sài Gòn, đeo quanh mình ba máy ảnh cùng máy ghi
âm và lao ra phố, săn tin.
Trong
giờ phút lịch sử đó, khi chiếc xe tăng đầu tiên của bộ
đội húc đổ cánh cổng sắt của dinh Độc Lập rồi trung
úy Bùi Quang Thận cầm lá cờ sao vàng năm cánh lao vút qua
sân, băng lên các bậc thềm, đoạn cắm trên nóc dinh, thì
đội ngũ nhiếp ảnh, quay phim của quân giải phóng chưa kịp
đến. Còn lực lượng ký giả trước đấy vẫn hành nghề
tại đô thành Sài Gòn đâu? Rất tiếc, họ phần đông phải
lo... cao chạy (về nhà) hoặc xa bay (ra nước ngoài)
mất rồi, ngoại trừ Phạm Kỳ (bút danh Kỳ Nhân, phóng
viên hãng AP), Hoàng Văn Cường (phóng viên hãng UPI),
Nguyễn
Vạn Hồng (bút danh Cung Văn), Hà Huy Đỉnh (chủ bút
tờ Kinh Tế Thị Trường Sài Gòn), Lý Quí Chung (bút
danh Chánh Trinh - bấy giờ là Tổng trưởng Thông tin(3)).
Nên nêu phương danh một người, dẫu không phải phóng viên
song là nhân vật uy tín trong ngành truyền thông đại chúng:
tiến sĩ báo chí Huỳnh Văn Tòng đã cùng Nguyễn Hữu
Thái đưa chiến sĩ Bùi Quang Thận lên nóc dinh Độc Lập để
treo cờ Mặt trận Dân tộc Giải phóng Miền Nam Việt Nam.
Hoàng
Văn Cường lao ra ngoại ô, đến ngã ba Vũng Tàu thì thấy
xe tăng bộ đội. Nhanh trí cởi áo giáp chống đạn, đeo cả
chùm máy ảnh, phóng viên gốc Huế này đưa tay vẫy. Một
xe tăng cho Hoàng Văn Cường quá giang. Các chiến sĩ trên xe
tăng hỏi chuyện thì nhà báo Việt đáp bằng tiếng Nhật.
Nhờ vậy, Hoàng Văn Cường vào được dinh Độc Lập trưa
30-4-1975. Sau này, Hoàng Văn Cường cho biết:
- Lúc
ấy là chiến tranh và tôi làm cho một hãng thông tấn của
Mỹ. Thật sự, ai biết họ sẽ làm gì? Lúc ấy chỉ biết
cách vận dụng những thứ mình có được để tự vệ, nên
tôi đã giả làm một phóng viên của Nhật Bản đến đưa
tin về chiến tranh Việt Nam.
Vì
những lý do đã nêu, phần lớn những bức ảnh, thước phim,
cuốn băng ghi âm trực tiếp phản ánh diễn biến mọi mặt
ở dinh Độc Lập và cả địa bàn Sài Gòn từ sáng đến
trưa 30-4-1975, đa số của các nhà báo nước ngoài. Nhiều
người trong số này về sau đã chuyển giao các tác phẩm "để
đời" đó cho Việt Nam, như trường hợp quý bà Francis Staner
và Françoise Demulder kể trên.
Sự
cố khó ngờ: tại Đài Phát thanh Sài Gòn, mọi người loay
hoay mãi mà không tìm ra máy để ghi âm lời tuyên hàng của
Tổng thống, Đại tướng Dương Văn Minh. Cơ khổ, thời điểm
đó mà hai chiếc máy cassette bị rối băng! May thay, một phóng
viên Tây Đức là Börries Gallasch (báo Der Spiegel) xuất
hiện, dùng máy ghi âm của mình nhanh chóng thu thanh. Ngay sau
đó, từ băng của Börries Galassch phát đi phát lại khắp nước
ta và trên toàn thế giới qua làn sóng điện cũng như các
bộ phim tài liệu: lời tuyên bố đầu hàng vô điều kiện
của Tổng thống Dương Văn Minh, lời "kêu gọi tất cả các
tầng lớp đồng bào hãy vui vẻ chào mừng ngày hòa bình của
dân tộc và trở lại sinh hoạt bình thường" của Thủ tướng
Vũ Văn Mẫu, lời chấp nhận đầu hàng của chính ủy Bùi
Văn Tùng, lời phát biểu và tiếng hát Nối vòng tay lớn
của
nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, mà Nguyễn Hữu Thái làm phát thanh
viên "bất đắc dĩ".
Cho
đến nay, cuốn băng gốc vẫn được Börries Gallasch giữ gìn
cẩn thận. Gallasch(5) cười:
- Cùng
với cuốn băng gốc này, tôi còn giữ cái... núm cổng dinh
Độc Lập bị văng ra do xe tăng húc đổ vào thời điểm 30-4-1975.
Đó là hai kỷ vật vô giá trong đời làm báo của tôi.
Kiểm
tra lại tư liệu, mới hay: ngay trong khuôn viên dinh Độc Lập
trưa 30-4-1975, khoảng 20 nhà báo nước ngoài hiện diện, thuộc
nhiều quốc tịch khác nhau gồm Pháp, Anh, Đức, Úc, Bỉ, Hoa
Kỳ, Nhật Bản, Thụy Sĩ, Thụy Điển, v.v.
Các
nhà báo Việt Nam từ miền Bắc có mặt rất sớm tại dinh
Độc Lập là thiếu úy Đậu Ngọc Đản và Hoàng
Thiểm (Thông tấn quân sự của Cục Tuyên huấn, Tổng
cục Chính trị), thượng tá Bùi Tín (bút danh Thành Tín)
và trung tá Nguyễn Trần Thiết (cùng làm báo Quân Đội
Nhân Dân).
Qua
các phương tiện truyền thông, Đậu Ngọc Đản kể rằng
ông trên chiếc xe tăng thứ 4 của lữ 203, E66, F304(4),
tiến vào dinh Độc Lập lúc 11 giờ rưỡi, do đó kịp chụp
bức ảnh đại úy Phạm Xuân Thệ cùng binh nhất Bàng Nguyên
Thất dẫn giải Tổng thống Dương Văn Minh và Thủ tướng
Vũ Văn Mẫu từ dinh Độc Lập đi xe Jeep sang Đài Phát thanh
Sài Gòn để tuyên hàng. Tuy nhiên, trong bài Nhân chứng hồi
tưởng ngày đại thắng qua bức hình lịch sử đăng báo
Pháp Luật Việt Nam 29-4-2012, T. Dương và T. Hải ghi nhận lời
của Bàng Nguyên Thất rằng tấm ảnh này "do một nhà báo
Pháp chụp lại được, sau đó đã gửi tặng một số hình
ảnh, phim cho trung đoàn làm kỷ niệm. Tấm hình này đã được
trưng bày trong nhà truyền thống của trung đoàn, sư đoàn,
quân đoàn, tại Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam, trên
các trang báo trong và ngoài nước phản ánh về chiến thắng
lịch sử ngày 30-4-1975 của dân tộc Việt Nam."
Bùi
Tín và Nguyễn Trần Thiết có mặt ở dinh Độc lập lúc 12
giờ 12 phút. Tại đây, cả hai đang viết bài thì trung tá
Bùi Văn Tùng, chính ủy lữ đoàn 202, và trung tá Nguyễn Văn
Hân, trưởng ban bảo vệ của quân đoàn 2, đề nghị lên
tầng 2 gặp nội các Dương Văn Minh vừa từ Đài Phát thanh
Sài Gòn quay về Dinh Độc Lập. Trung tá Hân vào phòng khánh
tiết, loan:
- Tất
cả đứng dậy! Sắp có một cán bộ cao cấp của quân đội
nhân dân vào gặp các ông!
Đúng
lúc đó có tổ quay phim của quân giải phóng gồm hai người
xuất hiện. Tổng thống Dương Văn Minh cất tiếng:
- Thưa
quý ông! Chúng tôi chờ quý ông từ buổi sáng đặng chuyển
giao chính quyền.
Bùi
Tín liền đáp:
- Các
ông còn có gì mà bàn giao? Không thể bàn giao khi trong tay không
còn có gì!(6)
Nhắm
tránh căng thẳng, Bùi Tín thêm:
- Hôm
nay là ngày vui. Hòa bình đã đến. Cuộc chiến tranh đã kết
thúc. Chỉ có người Mỹ thua. Tất cả người Việt Nam ta
là người chiến thắng. Bất cứ ai có tinh thần dân tộc
đều có thể coi ngày hôm nay là ngày vui lớn của mình.
Giáo
sư Nguyễn Văn Hảo, phó thủ tướng đặc trách kinh tế, gặp
riêng Bùi Tín nhằm báo cáo:
- Xin
báo với riêng ông một tin quan trọng: bọn này đã giữ lại
trong Ngân khố quốc gia hơn 16 tấn vàng, không cho họ mang
ra khỏi nước, mong quý ông báo ra Hà Nội cho người vô nhận.
Đến
chiều 30-4-1975, nhiều nhà báo của quân giải phóng ào ạt
đổ về Sài Gòn. Cớ sao có sự chậm trễ thế? Hãy nghe nhà
thơ Trần Mạnh Hảo - lúc bấy giờ là phóng viên chiến
trường của tạp chí Văn Nghệ Giải Phóng - giải thích lý
do :
- Theo
kế hoạch giải phóng Sài Gòn, sư đoàn 7 anh hùng được phân
công nhiệm vụ cắm cờ chiến thắng trên nóc dinh Độc Lập.
Tất nhiên, lực lượng phóng viên xung kích bám theo sư 7. Ngờ
đâu, sư đoàn này vấp phải phòng tuyến của địch ở Xuân
Lộc, Đồng Nai. Vậy là đánh nhau chí tử. Mãi tới 4 giờ
chiều, tôi cùng các đồng nghiệp mới vào Sài Gòn được.
Ôi! Bước đi giữa phố xá mà cứ ngỡ bay trong cõi mộng
du. Lúc ấy, với cảm xúc tức thời, tôi làm ngay bài thơ
Chưa bao giờ Sài Gòn đẹp như hôm nay đăng báo Sài
Gòn Giải Phóng số 2. Bài thơ này, về sau được nhạc sĩ
Nguyễn Văn Hiên phổ thành ca khúc, nghe cũng… vui vui.
Sẩm
tối 30-4-1975, đoàn làm phim số 4 bám theo chiến dịch Hồ
Chí Minh cũng tới Sài Gòn. Đoàn do Đặng Nhật Minh làm đạo
diễn. Xin trích một đoạn hồi ký của Đặng Nhật Minh
thuật lại cảnh đoàn phim vào dinh Độc Lập: "Sau khi đi hết
một vòng quanh khu vườn rộng, chúng tôi tò mò bước vào
trong dinh. Trên hành lang đá hoa, một vài chiến sĩ gối đầu
lên ba lô ngủ say sưa. Tôi bước vào lễ đường chính của
dinh. Không một bóng người. Những chiếc ghế bọc nhung nằm
im lặng... Hai anh quay phim Dương Đình Bá và Thẩm Võ Hoàng
vừa kiếm được ở phòng bên hai chiếc đèn pha cầm tay.
Chúng tôi quay những cảnh đầu tiên cho bộ phim tài liệu
Tháng 5 - những gương mặt.".
Đêm
30-4-1975, tại các khách sạn lớn ở trung tâm "Hòn ngọc Viễn
Đông" như Caravelle, Continental, Palace, Majestic, nhiều nhà báo
trong lẫn ngoài nước tụ tập phối kiểm tin tức rồi thân
mật liên hoan. Đây là hình ảnh ghi nhận trong đại sảnh
khách sạn Continental tọa lạc cạnh Nhà hát lớn thành phố
khuya hôm đó: phóng viên Pháp Jean Labé mở lon thịt hộp và
bật rượu champagne, chạm cốc với 9 đồng nghiệp thuộc
7 quốc tịch khác nhau đang quây quần thành vòng tròn. Họ
hào hứng uống "cent pour cent" (100%) rồi đồng thanh hát:
- A
la paix! At the peace! Mừng hòa bình! ♥
_________________
-
Tiếc
rằng mãi đến nay, nhiều ấn phẩm vẫn mắc sai sót này,
chẳng hạn sách ảnh Đại thắng mùa xuân 1975 và những
đổi thay kỳ diệu của đất nước do Bùi Hoàng Chung hợp
soạn với Nguyễn Trọng Thơ (NXB Thông Tấn, 2014), trang 153
in ảnh vừa đề cập của Hubert van Es mà không ghi tên tác
giả, lại chú thích: "Cuộc tháo chạy trên nóc tòa Đại sứ
quán Mỹ tại Sài Gòn".
-
Chào
đời ngày 9-6-1947 tại Paris, thủ đô nước Pháp, Françoise
Demulder thoạt làm người mẫu, đoạn bắt đầu sự nghiệp
phóng viên chiến trường năm 1972 tại Việt Nam, sau đó lăn
lộn tác nghiệp báo chí tại các nước Angola, Liban / Lebanon,
Campuchia, Salvador, Ethiopia, Pakistan, Cuba, Iran, Iraq, cả Nam Cực.
Cộng tác với các hãng tin ảnh Gamma và Sipa cùng nhiều tạp
chí uy tín như Time, Life, Newsweek, bà trở thành nữ phóng viên
đầu tiên đoạt giải thưởng ảnh báo chí thế giới / World
Press Photo năm 1977 với ảnh phản ánh tình cảnh người Palestine
tị nạn tại Liban. Vì ung thư bạch cầu, Françoise Demulder
từ trần ngày 3-9-2008 tại Levallois-Perret, tỉnh Hauts-de-Seine,
Pháp
-
Tổng
trưởng là Bộ trưởng.
-
Ký hiệu
phân cấp của bộ đội Việt Nam. A: tiểu đội. B: trung đội.
C: đại đội. D: tiểu đoàn. E: trung đoàn. F: sư đoàn.
-
Börries
Gallasch trở về CHLB Đức, viết và ấn hành sách Ho-Tschi-Minh-Stadt
(NXB Rowohlt Rororo Reinbeck, Hambugr, 9-1975). Dương Đình Bá
đã Việt dịch với nhan đề TP. Hồ Chí Minh giờ khắc
số 0 (NXB Thời Đại, Hà Nội, 2010).
-
Theo hồi
ức, những người này, kẻ trước người sau đều phát biểu
ý ấy với Tổng thống Dương Văn Minh vào ngày 30-4-1975: trung
úy Phạm Xuân Thệ, trung tá Bùi Văn Tùng.
Trưa
30-4-1975, dinh Độc Lập, xe tăng 390 húc đổ cổng chính, xe
tăng 843 kẹt nơi cổng phụ.
Ảnh:
Françoise Demulder
Toàn
cảnh đội hình xe tăng lữ đoàn 203 tiến công dinh Độc Lập
trưa 30-4-1975.
Ảnh:
Börrise Gallasch
Trưa
30-4-1975, sau khi cắm cờ Mặt trận Dân tộc Giải phóng Miền
Nam Việt Nam trên nóc dinh Độc Lập, trung úy Bùi Quang Thận
được các phóng viên trong lẫn ngoài nước phỏng vấn.
Ảnh:
Đinh Quang Thành
Trưa
30-4-1975, tại Đài Phát thanh Sài Gòn, nhà báo Börrise Gallasch
chuẩn bị ghi âm lời tuyên bố đầu hàng vô điều kiện
của Tổng thống, Đại tướng Dương Văn Minh.
Ảnh:
Kỳ Nhân
Phạm
Xuân Thệ (phải, đại úy trung đoàn phó E66 F304) & Bàng
Nguyên Thất (trái, binh nhất) dẫn giải Tổng thống Dương
Văn Minh & Thủ tướng Vũ Văn Mẫu từ dinh Độc Lập sang
Đài Phát thanh Sài Gòn trưa 30-4-1975.
Ảnh
này do ai chụp?
Nhà
báo Börrise Gallasch & trung tá chính ủy Bùi Văn Tùng tại
dinh Độc Lập trưa 30-4-1975
Thượng
tá Bùi Tín (phó tổng biên tập báo Quân Đội Nhân Dân) với
thiếu tướng Nam Long (đặc phái viên Bộ Quốc phòng, họ
tên Đoàn Văn Ưu, dân tộc Tày) tại dinh Độc Lập trưa 30-4-1975.
Thủ
bút của Bùi Tín.
Một
đám ma giả trên lề phố Sài Gòn ngày 30-4-1975.
Ảnh:
George Esper
Sài
Gòn, 30-4-1975, nhà báo chụp nhau.
Ảnh:
George Esper
Văn
phòng hãng thông tấn AP ở Sài Gòn chiều 30-4-1975.
Ảnh:
Sarah Errington
Nhật
báo New York Times 30-4-2015 giật manchette "Minh đầu hàng, Việt
Cộng vào Sài Gòn; 1.000 người Mỹ & 5. 500 người Việt
di tản bằng máy bay trực thăng của hàng không mẫu hạm Mỹ"
có in ảnh của Hubert van Es
Báo
Quân Đội Nhân Dân 2-5-1975 đăng bài "Sài Gòn trong những giờ
phút lịch sử" của Thành Tín / Bùi Tín